توضیحات:
مقدمه
به دليل خشكي آب و هواي بخش عمده اي از كشور ايران و عدم ريزش باران كافي در بيش از شش ماه از سال در اكثر نقاط و در نتيجه فصلي بودن آب رودخانه ها و عدم دسترسي به آب، تمهيدات گوناگوني جهت تامين آب شيرين در فصول خشك سال شده است. احداث بند، قنات و آب انبار را مي توان از اين جمله نام برد. در اين رابطه، آب انبار همان گونه كه از نام آن مشخص است، براي ذخيره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقيه ايام سال مي باشد.
قديمي ترين آثار به جاي مانده از آب انبار تقريباً با پيدايش اولين تمدن هاي ايران هم زمان است. مخزن آب شهر ايلامي - دورانتاش در چغازنبيل مربوط به هزاره دوم قبل از ميلاد هنوز باقي است. از دوران حكومت هخامنشيان نيز بقاياي آب انبار و آب راه هاي متعدد در قصر جمشيد وجود دارد.
در دوره اسلامي، آب انبار نيز مانند ساير ابنيه شهري در مراكز تجمع، مانند راسته هاي بازار و مراكز محلات و همچنين در كاروانسرا هاي بين راهي احداث مي شده. در شهر هاي گرم و خشك ايران هر محله اي اغلب براي خود يك آب انبار داشته كه توسط اهالي محل احداث مي شده و يا گاهي باني آن يكي از افراد متمكن و خيرخواه محله بوده است. آب انبار توسط اهالي خود محل اداره مي شد و از كسي مبلغي براي استفاده از آن گرفته نمي شد، فقط اهالي محل خرج تعميرات و نگهداري آن را مي پرداخته اند.
در شهر هاي گرم و خشك آب انبار از ابنيه مهم شهري بوده و بناي آن با بادگير هاي بلند و گنبد هاي حجيم از فواصل دور در سيماي شهر خودنمايي مي كرده است. آب انبار هاي مهم داراي سردر هاي ورود بسيار زيبا بوده اند كه با انواع كاربندي ها و مقرنس ها تزيين مي شده و گاهي شعري در جهت سلام بر امام حسين (ع) و لعنت بر يزيد و يا يادآوري خيري كه باني آن انجام داده بر روي كاشي هاي هفت رنگ نقش مي بست.
آب انبار در نواحي گرم و خشك از جمله ملزومات مهم براي تداوم زندگي در اين مناطق بوده و در اكثر محلات شهري و روستا ها يك يا چند آب انبار وجود داشته است. اين آب انبار ها شامل يك مخزن بزرگ مكعب يا مكعب مستطيل و يا استوانه اي شكل در داخل زمين بوده اند كه روي اين مخزن را با طاق قوسي و يا گنبدي مي پوشاندند (شكل 1). اين مخازن غالباً يك و در بعضي از موارد دو راه پله براي برداشت آب از مخزن داشته اند (شكل 9).
آب انبار هاي به جز در سواحل جنوبي كشور غالباً در اواخر فصل زمستان شسته شده و مخزن آن ها از طريق نهر ها، قنات ها يا مسيل ها در اوايل فصل بهار يا مواقع بارندگي پر مي شده. يكي از نكات مهم جهت تعيين مكان آب انبار، نزديكي آن به آب جاري در فصول پر آب بوده است. مخزن آب انبار درچه اي دارد كه متصل به جريان آب قنات و يا نهر است. در مواقع پر كردن مخزن، مسير عبور آب را كاملاً تميز كرده و آن را از هرگونه آلودگي پاك مي كردند و بعد از باز كردن دريچه مخزن، آب را در مخزن جاري مي كرده اند تا پر شود.
به دليل خنكي و بهداشتي بودن نسبي اين آب، از آن فقط جهت آشاميدن و پخت و پز استفاده مي كردند.
به سه روش آب بهداشي و مطبوع براي آشاميدن در آب انبار ها ذخيره مي شده است:
1-    در آب انبار ها تاريكي محض وجود دارد و چون ميكروب هاي غير هوازي احتياج به نور براي رشد و نمو دارند، بنابراين در اين آب انبار ها از بين مي روند.
2-    به واسطه جاذبه زمين، املاح و ذرات موجود در آب ته نشين مي شوند. همچنين بر روي آب، نمك و آهك مي ريختند تا مانند كلر باكتري ها را در آب از بين ببرند. بنابراين تصفيه آب هم از طريق فيزيكي و هم شيميايي صورت مي گرفته است. البته شايان ذكر است كه در همه آب انبار ها موارد بهداشتي به يك ميزان رعايت نمي شده.
3-    با قرار دادن مخزن آب انبار در داخل زمين و تهويه هواي داخل آن، آب آب انبار در زمستان يخ نمي زده و در تابستان نيز براي آشاميدن خنك بوده است. دليل اين مطلب در دو قسمت بعدي همين مقاله ذكر خواهد شد.
شير آب آب انبار را معمولاً يك متر بالاتر از كف مخزن قرار ميدادند تا رسوبات و املاح ته نشين شده در مخزن از شير آب خارج نشود.
 
شكل 7: يك آب انبار پنج بادگيره با دو منبع ذخيره آب در جزيره كيش در اقليم گرم و مرطوب.
اين آب انبار اخيراً مرمت شده است.
در سواحل خليج فارس و درياي عمان، رعايت نكات بهداشتي در مورد آب بركه انجام نمي شده و آب آنها آلوده بوده است. در اين نواحي به علت شور بودن اغلب آب هاي زيرزميني، در بسياري از نقاط اين سواحل تنها منبع تامين آب شيرين، بارندگي فصلي بوده و لذا بركه ها در كنار مسيل ها و مناطق آب گير احداث مي شده است.
بركه ها راه پله مجزا نداشته و از سطل و يا دلو براي برداشتن آب استفاده مي شده است. بعضي از بركه ها در داخل مخزن خود پله داشته اند مانند آب انباز قوام در بوشهر در شكل 6 و افراد مي توانسته اند داخل مخزن بركه بروند و آبرا مستقيماً از آنجا بردارند. بازشو هاي اطراف مخزن هم براي برداشت آب و ورود و خروج به داخل مخزن بوده و هم عملكرد تهويه را داشته است (اشكال 7 و 10). لذا چون فضاي مخزن به طريق صحيحي محصور نشده و گرد و غبار و آلودگي ها به راحتي وارد مخزن و نهايتاً داخل آب مي شده و همچنين به دليل تماس مستقيم مصرف كنندگان با آب مخزن، اين آب غير بهداشتي بوده است. به علاوه تابش آفتاب كه از طريق بازشو ها وارد مخزن مي شده، باعث گنديدگي و رشد موجدات آبزي مي گرديده است.