تفسير سوره آل عمران

«بسم الله الرحمن الرحيم»
اهل تحقيق در اسم «الله» با هم اختلاف دارند كه آيا از معنايي مشتق شده است يا نه؟ عده زيادي از آنها معتقدند كه از معنايي اشتقاق پيدا نكرده است و اسم «الله» فقط به خداوند سبحان اختصاص دارد، و همانند اسم علم در مورد غير خداوند مي باشد و هنگامي كه اين لفظ به گوش اهل معرفت مي رسد، فهم و علم آنها به سراغ معنايي غير از وجود خداوند سبحان نمي رود. و حق اين كلمه آن است كه همراه با شهود قلبي باشد، لذا انسان هنگامي كه با زبانش «الله» گفت و يا با گوش خود آن را شنيد، با قلبش هم شهادت به «الله» بدهد.
و همچنان كه اين كلمه به معنايي جز «الله» دلالت نمي كند، مشهود گوينده آن نيز نبايد جز «الله» باشد، پس با زبانش «الله» بگويد و با دلش به «الله» علم پيدا نمايد و با قلب خود «الله» را بشناسد و با روح خود «الله» را دوست بدارد و با باطنش «الله» را ببيند و با ظاهر خود در پيشگاه خداوند تملق نمايد و با سر خويش، به حقيقت «الله» برسد و احوال خود را براي «الله» و در راه او صرف نمايد به گونه اي كه در اعمالش، نصيب و بهره اي جز براي خدا نباشد و هنگامي كه در نزديكي حالتي قرار گرفت كه محو در «الله»، براي او و به وسيله او شد، خداوند سبحان، با رحمت خويش، جبران نقايص او نموده و با گفتن «الرحمن الرحيم» موجب مي گردد كه جلوي تلف شدن آنها گرفته شده و باقي بمانند و قلبهايشان پاكيزه گردد، لذا لطف و مهرباني، سنتي از جانب خداوند سبحان است تا اولياء او به طور كلي فاني نشده و از بين نروند.
آيه 1 و2: الم* الله لا اله الا هو الحي القيوم
با گفتن «الف» اشاره به اين نمود كه در همه حالات، تو را كفايت مي كند، زيرا تو در اسارت غفلت بوده و صلاح و رشد خود را نمي تواني پيدا نمايي و او نقايص تو را برطرف كرده و ياري او تو را كفايت مي نمايد، پس بدون درخواست تو- بلكه بدون اينكه از حالت خبر داشته باشي- تو را كفايت مي نمايد، بدون اينكه بفهمي و به تو عطا مي نمايد، بدون اينكه درخواست نمايي.
«لام»، اشاره به لطف او به توست در نهان سر و درون تا جايي كه محل منت را بر تو آشكار نمي نمايد، مكاني كه تو را در آنجا تثبيت و پابرجا نموده است. و «ميم» اشاره به موافقت جريان تقدير الهي با متعلقات خواسته ؟؟ اولياء الهي است، لذا در دنيا چيزي حركت نمي‌كند و ذره اي ظاهر نمي شود، مگر اينكه مورد رضايت آنهاست، تا جايي كه اگر فردي در مورد سخن خداوند يعني «كل يوم هو في شأن » بگويد: مقصود از شأن در اين آيه، محقق كردن مراد و مقصود اولياء الهي است، سخني دور از حقيقت بيان نكرده است.
و گفته مي شود: از قلبت- با شنيدن اين حروف مقطعه كه برخلاف عادت مردم در محاوره و گفتگوست- كه قلب از موهومات و معلومات خالي شد و سر و باطن از امور عادي و معهود پاك شد، اين اسم يعني «الله» بر قلب مقدس از هر بيگانه و باطن پاك شده از هر كيفيتي، وارد مي گردد، پس فرمود: «الم الله لا اله الا هو الحي القيوم» او، كسي است كه كار لهو نمي كند تا شما را از ياد ببرد و كار سهو نمي نمايد تا از انجام كارهايش جا بماند، لذا او در همه احوال، مراقب سر و باطن شماست، اگر در خلوت باشيد، مراقب شماست و اگر در ميان مردم هم باشيد، باز مراقب شماست و به طور خلاصه- در هر حالتي كه باشيد- او علاقمند به شماست.
(قسمتي از) آيه3: نز عليك الكتاب بالحق
اي محمد (ص) تو نمي داني كه كتاب چيست و قصه دوستان را نمي داني، اما خداوند از روز ازل تو را اختيار نمود و به تو امري را القا كرد كه منشأش عجيب، برهانش آشكار و محل و مكانش عزيز است.
(ادامه) آيه3: مصدقاً لما بين يديه
يعني آنچه را كه به تو وعده داده، در كتاب، بر زبان انبياء (ع) محقق نموده است.
(ادامه) آيه 3 و (قسمتي از) آيه4: و انزل التوراه و الانجيل* من قبل هديً للناس و انزل الفرقان
يعني ما هر چند كه قبل از تو كتابهايمان را بر پيامبران نازل كرديم، اما در هيچ كتابي، از نام و ياد تو خالي نگذاشتيم، سراينده آنها (عرفا) گفته است:
و در نزد من براي دوستاني كه غايب هستند
ورق هايي است كه عنوان آن، ذكر و ياد توست
و همچنان كه به واسطه تو، نور انبياء را كامل و تمام كرديم، با ياد تو، همه آنچه را كه از ذكرها نازل كرده بوديم، زينت داديم.
(ادامه) آيه4: ان الذين كفروا بآيات الله لهم عذاب شديد و الله عزيز ذوانتقام
و او در نهايت حجاب است، اما آنها درك نمي كنند و خداوند بر اوليايش عزيز بوده و از دشمنانش، انتقام گيرنده است، عزيزي است كه هر فردي او را مي خواهد، اما- در بيشتر وقت ها- كسي او را نمي يابد.
آيه5: ان الله لايخفي عليه شيئ في الارض و لا في السماء
بنده هيچ نفسي نمي كشد مگر اينكه خداوند سبحان و متعال، آن را محاسبه مي نمايد و در آسمان و زمين هيچ ذره اي حاصل نمي گردد مگر اينكه خداوند سبحان، ايجاد كننده و خالق آن است و هيچ كس، به صفتي متصف نمي گردد مگر اينكه او متولي آن است.
مطالب فوق براي عموم مردم بود، اما براي خواص: هيچ كس حاجتي را به سوي او نمي برد مگر اينكه او برآورده كننده آن است و هيچ فردي در سير نزولي به او رجوع نمي كند، مگر اينكه او آن را كفايت مي كند.
(قسمتي از) آيه 6: هو الذي يصوركم في الارحام كيف يشاء
اين مسئله در موردي است كه از جهت خلقت زايل نشده باشد، و او كسي است كه از روز ازل، حالات شما را هر طور كه خواسته، مقدر نموده است و اين مورد، در جايي است كه از جهت قضا و قسمت، زايل نگرديده است.
(ادامه) آيه6: لا اله الا هو العزيز الحكيم
حكم او به دنبالش نقص نمي آيد و مقدرات او در معارضه با اهمال و ترك قرار نمي گيرد.
آيه7: هو الذي انزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هن ام الكتاب و اخر متشابهات فاما الذين في قلوبهم زيغ فيتبعون ماتشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأويله و ما يعلم تأويله الا الله و الراسخون في اللم يقولون آمنا به كل من عند ربنا و ما يذكر الا اولو الالباب.
خطاب به آنان را به دو نوع انجام داد، يك بخش كه ظاهر بوده و تنزيلش واضح است و بخشي ديگر براي محفوظ نگهداشتن اسرار از فاش شدن آن براي بيگانگان است. روش علماء، يافتن معناي آيات بر طبق اصول و مباني آن است، آنچه را كه وفق آن باشد، قابل قبول و چيزي كه فكر و انديشه در آن راهي ندارد به عالم غيب واگذار مي كنند.
و راه اهل اشاره و فهم، شنيدن با حضور قلب است، لذا آنچه كه از روشنايي هاي تعاريف به فهم هاي آنها خطور مي كند، اشارات كشف را بر آن بنا مي كنند.
اگر از آنها خواسته شد كه به ستر و پوشش و طي كردن سر و باطن ادامه دهند، از حرف زدن پرهيز مي كنند، و اگر به آنها دستور داده شد كه اظهار نموده و منتشر كنند، حق را بيان نموده و چيزهايي را كه در عالم غيب ديده اند، بيان مي كنند، اما كساني كه مؤيد به نور بصيرت هستند، با شعاع خورشيد فهم، روشن مي گردند و اما افرادي كه لباس شك پوشيده‌اند و از لطايف حقيقت محروم شده اند، احوال آنها تقسيم گرديده و ظن و گمان به سوي آنها حمله ور مي شود و در وادي شك و ترديد رها مي گردند و جز به جهل و شك آنها چيز ديگري اضافه نمي شود.
سخن خداوند كه فرمود: «و ما يعلم تأويله الا الله» يعني و كسي كه علم خود را از خدا بداند، ايمانش بدون احتمال وجود ذهن هايي است كه تأويل را جايز بداند بلكه بالاتر از اين، بدون اينكه تصريح به ظهور اين امر نمايد. اما افرادي كه صاحب عقل هاي روشن مي باشند، به جهت ظهور دلايل و احكامي كه تحصيل كرده اند، متذكر اين مسئله هستند.
آيه8: ربنا لاتزع قلوبنا بعد اذهديتنا وهب لنا من لدنك رحمه انك انت الوهاب
به قربشان اضافه نگرديد مگر اينكه ادبشان افزون شد و پناه بردن به دوري از اسباب مادي و دنيوي، قوي ترين وسيله براي رعايت ادب است.
آيه9: ربنا انك جامع الناس ليوم لاريب فيه ان الله لايخلف الميعاد
امروز، دوستان را بر سفره قرب جمع نمود و فردا (روز قيامت) همه را در محل دادن پاداش و كيفر جمع مي كنند، امروز باطن ها را براي كشف جلال و جمال جمع مي كند و فردا (روز قيامت) بدنها و ظواهر را براي ديدن حالات و سختي آنچه كه از آن احوال خبر داده، جمع خواهد نمود.
آيه10: ان الذين كفروا لن تغني عنهم اموالهم و اولادهم من الله شيئاً و اولئك هم وقود النار
نه فديه اي به حال آنها سودي دارد و نه ثروت مي تواند عذاب را از آنها دفع نمايد و نه مالي از آنها قبول مي گردد و نه حجابي از آنها مرتفع مي شود و نه حرفي از آنها شنيده مي شود، به وسيله آنها آتش جهنم شعله ور مي گردد و طرد نمودن دردناك و دوري و آتش داغ براي آنان است.
آيه11: كدأب آل فرعون و الذين من قبلهم كذبوا بآتنا فاخذهم الله بذنوبهم و الله شديد العقاب
بر اساس سنت بر تجاوز اصرار ورزيدند و ما هم بر طبق سنت خويش بر انتقام از آنها ادامه داديم، و نه به خاطر اصرار قلع و قمع گرديدند و نه در بخشش طمع ورزيدند، و به خدا قسم كه آنها كساني بودند كه بر انجام كارهاي خود احساس ندامت كرده و حسرت خوردند، اما موقعي كه در را بسته يافتند و ديگر پشيماني آنها قابل قبول نبود.
آيه12: قل للذين كفروا ستغلبون و تحشرون الي جهنم و بئس المهاد
خداوند به آنها خبر داد كه در آن دنيا، سخن گفتن حق را با خود از دست مي دهند و در اين دنيا هم لذتي از زندگي نمي برند و آنان كساني هستند كه اگر در آخرت از شدت كيفر ديدن، آتش آنها را در بر بگيرد، برايشان سنگين تر است از اينكه در دنيا از خداوند در غيبت به سر برده و دچار حالت تفرقه شوند، اما آنها چشم بصيرت نداشتند و عذاب دردناك را حس نكردند.
آيه13: قد كان لكم في فئتين التقتافئه تقاتل في السبيل الله و اخري كافره يرونهم مثليهم رأي العين و الله يؤيد بنصره من يشاء ان في ذلك لعبره لاولي الابصار
اگر خداوند انجام كاري را اراده نمايد، جمعيت زيادي را در چشم گروهي كم جلوه داده و جمعيت كمي را در چشم گروهي ديگر، زياد جلوه مي دهد و موقعي كه چشم بصيرت افرادي را بپوشاند، چشم تيزبين ظاهري به حال آنها سودي نخواهد داشت و هنگامي كه چشم باطن عده اي را باز نمايد، مسدود كردن چشم ظاهري به حال آنها ضرري نخواهد زد.
آيه 14: زين للناس حب الشهوات من الناس و البنين و القناطير المتقنطره من الذهب و القضه و الحين المسمومه و الانعام و الحرث ذلك متاع الحياه الدنيا و الله عنده حسن المآب
برخي از مصداق هاي شهوت و خواسته را بيان نمود، در حالي كه مصداق هاي ديگر نيز در همين معنا و راستا مي باشند و في الجمله، چيزهايي كه انسان را از شهود حق در حجاب نگه مي دارد، در اين آيه بيان شده است.