معماری مساجد

فهرست مطالب

-مقدمه
-مسجد و مدرسه شهيد مطهري ( سپهسالار)
-مسجد (شاه‌ سابق) امام خميني تهران
-مسجد جامع (عتيق) تهران
-منابع و مأخذ

پيش گفتار 1
در ميان اندامهاي درون شهري هر شهر و روستا، نيايشگاه هميشه جاي ويژه خود را داشته و دارد و از اندامهاي ديگر نمايان تر و چشمگيرتر است و از اينروست كه همه جا در دل آبادي جاي گرفته است.(1)
نياشگاه چون بزرگترين ساختمان آبادي بوده در آغاز نيازي بدان نداشته كه نشاني ويژه داشته باشد و خود بخود نگاه هر گذرنده‌اي را بسوي خود ميكشيده اما پس از گسترش آبادي نخست با افراشتن درگاهها و نهادن ماهرخ و توق بر بلندترين جاي آن و سپس با ساختن ميل و برج و مناره در كنار و نزديك آن باشندگان آبادي و گذريان بيگانه را به نيايشگاه راهنمائي ميكردند. مسجد بر ديگر نيايشگاهها همان برتري را داشته كه اسلام بر ديگر كيشها و چنان خوب بوده و هست كه آذينها را مي‌آرايد و نيازي بستايش ندارد و ما در اينجا تنها ميگوئيم كه چگونه بوده و چگونه شده است(اگر بتوانيم). هنر اسلامي( بويژه معماري آن) بر پنچ پايه مردم واري، خودبسندگي، پرهيز از بيهودگي، بهره‌گيري از پيمون(مدول) و نيارش (اساتيك) و درون گرائي نهاده و بي آنكه خواسته باشيم خود سنائي كنيم هنرمندان مسلمان ايران بيش از ديگران بدانها پاي بند بوده‌اند.
نخستين مسجدي كه بدست پيامبر بزرگوار ما با همكاري ياران گراميش در مدينه ساخته شد هميشه برگيره و الگوي مسجدهاي بيشمار و گوناگوني بوده است كه بدست هنرمندان تردست ما در سراسر ايران زمين(و هر جا كه فرهنگ اسلامي ايران فرمان ميرانده) بنياد شده است.
شبستان چهلستون(ياستاوند) چون دهانه‌هاي كوچكي دارد و طاقها(اگر پوشش آن سغ باشد) در كنار هم جاي گرفته (و رانش همديگر را از ميان مي‌برد) كمتر بيم ويراني و فرو ريختن آنها ميرود و گسترش آنهم(با افزودن رده ستونها) بسيار آسان است.
مسجدهاي شبستاني (كه نميدانم از كجا بمسجد عربي نامور شده) ميانسرا و پيشگاه سر گشاده بزرگي در ميان دارد و پيرامون آنرا شبستانهاي چهلستون و ستاوند گرفته و در بيشتر آنها(پس از نخستين سده هجري) دهانه مياني روبقبله و دهانه روبرو آن (كه بيشتر در آيگاه مسجد است) پهنتر و گشاده‌تر از دهانه‌هاي ديگر است. اين تهرنگ آشنا در ايران پيشينه‌اي بسيار كهن دارد و نمونه‌هاي بسيار روشن آنرا در سراهاي باستاني سيستان ميتوان ديد كه اگر ديرينگي بنياد آنها استوار نبود گمان ميرفت كه اين شهر كهن شهر مسجدهاي شبستاني بوده و از ديگر ساختمانهاي درون شهري بهره‌اي نداشته است.
در آغاز سده سوم هجري كه ابومسلم در خراسان بپاي خاست و به براندازي امويان كمر بست مسجد باشكوه و بسيار بزرگي در پايگاه خود نشابور بنياد كرد كه ميگويند شش هزار تن ميتوانسته اند در زير سرپوشيده هاي آن نماز گزارند و نزديك هشتاد هزار گز زيرساختمان آن بوده است اگر اين گفته را گزاف بدانيم و بپذيريم كه اين مسجد تنها ششصد تن نمازگزار را پذيرا ميشده با نگرشي ژرف بشيوه ساختماني آنروزگار (با پيلپاها و ديوارهاي ستبر و دهانه ‌‌هاي كم پهناي سرپوشيده) باز هم درميابيم ساختمان و بنيادي شگرف بوده كه پيش از آن مانند نداشته است. در آن روزگار نه تنها در نيشابور كه در بيشتر شهرها و شهرك ها و روستاهاي نام‌آور ايران مسجدهائي چون مسجد ابومسلم (شايد هم بدستور وي) با اندازه‌هاي كوچكتر بنياد شد كه نشان آنها را در جامع ساوه، ابرقو، يزد (كه شادروان ماكزيم سيرو پيش از ويراني آنرا بازنگاري كرده) نائين، ميبد ميبينيم و تهرنگ برخي از آنها پس از كاوشهاي باستان شناسي در اصفهان و اردستان و شهرهاي ديگر نيز بدست آمده است.