بررسي زمين شناسي و پتانسيل مواد معدني خراسان شمالي

چکیده
مورفولوژی کنونی خراسان شمالی حاصل فرایندهای فرسایش است که پس از تاثیر آخرین فازهای کوهزایی آلپین Passaderion movement بوقوع پیوسته است. رسوبگذاری در دورانهای مزوزوئیک و سنوزوئیک تقریباً بطور پیوسته در این حوضه ادامه داشته و پانزده سازند در آن قابل تشخیص است که همه آنها در شرق حوضه برونزد دارند ولی بطرف غرب و شمالغرب به دلیل عوامل زمین شناسی ساختمانی، حرکات حوضه در زمان رسوبگذاری و ضخامت زیاد سازندها این مسئله دیده نمی شود. این رسوبات در اواخر میوسن و قبل از پلیوسن چین خورده و تشکیل آنتی کلینالها و سین کلینالهایی را داده است.
هدف از این مطالعه بررسی اشکال ژئومورفولوژیکی موجود در منطقه خراسان شمالی و ارتباط این واحدها با واحدهای زمین شناسی را نشان می دهد.
ارتفاع توپوگرافی از جنوبشرق به سمت شمالغرب افزایش پیدا می کند که سازندهای آهکی در ایجادانها تاثیر داشته است.
در سازمدهای مزدوران تیرگان کلات و چهل کمان اشکال کارستیکی فراوانی دیده می شود.
واحدهای سنگی مقاوم (Competent) و متراکمی چون آهکی سازند مزدوران و تیرگان غالباً نواحی برآمده در تاقدیسها را تشکیل داده و واحدهای نامقاوم  (Incompetent) و فرسایش پذیری چون ماسه سنگها، مارنها و شیلهای سازندهای شوریچه، سرچشمه و سنگانه در نواحی پست در هسته ناودیسها دیده می شوند. چنین اختلاف مقاومتی چین خوردگی این واحدها را در رشته جبال کنترل می نمایند. بطوریکه هرچه ضخامت این واحدهای سنگی نامقاوم بیشتر باشد چین خوردگی فشرده تر و نامنظم تر و با کاهش ضخامت آنها چین های بازتر و منظم تری تشکیل می گردد.
در این منطقه بعلت ریزشهای فراوان جوی و نفوذ آب همچنین تحت تاثیر نیروی ثقل و در جهت شیب توپوگرافی لغزش رسوبات صورت می گیرد.
زمین لغزش یکی از پدیده های ژئومورفولوژیکی نسبتاً خطرساز در منطقه می باشد که می تواند برای ادامه زندگی روستائیان در بعضی مناطق مشکل ساز باشد.
مقدمه
لندفرمها یا ناهمواریهای زمین عمومی ترین و رایج ترین چهره هایی هستند که افراد دست اندرکار در عملیات زمین شناسی صحرایی با آن مواجه هستند. اگر ناهمواریها خوب و درست تحلیل شوند خواهند توانست تاریخ زمین شناسی ساختمان ولیتولوژی یک ناحیه را روشن سازند.
دانشمندان علوم زمین هر یک برداشتی متفاوت اما نزدیک بهم در مورد تعریف و محتوای علمی ژئومورفولوژی دارند. لئوپولد (Leopold) ولمن (Wolman) و میلر (Miller) معتقدند که قسمت اعظم ژئومورفولوژی همان زمین شناسی چینه شناسی است، زیرا که در طی یک دوره زمانی طولانی در نتیجه عمل تدریجی فرآیند های مورفولوژیک جلوه ژئومورفورلوژیک برخی لندفرمها از بین می رود لیکن آثار فرسایش و خواص رسوبگذاری که در ارتباط با خواص فیزیکی و شیمیایی محیط رسوبگذاری کنترل می شود، در روی رسوبات آن دوره محفوظ می ماند و جلوه خاصی به لندفرمها می بخشد. بدین ترتیب تفسیر مورفولوژی لندفرمها و نیز ویژگی های رسوباتی را که خطوط اصلی شکل لندفرمها را مشخص می کند بعنوان پارامترهای تشخیص داده های کمی در مورد فرآیندها و لندفرمهای وابسته فراهم می سازد که قابلیت تفسیری لازم برای مشخص کردن محیط های زمین شناسی و اقلیمی اشکال زمین را دارا بوده و از طریق آن وقایع ژئومورفولوژیک بازسازی گردیده و تاریخ چشم انداز مشخص می شود.
بریان (Bryan) نیز بگونه ای دیگر تاید می کند چشم انداز ژئومورفولوژیک نمی تواند بطور مناسبی تفسیر گردد مگر اینکه تاریخ ژئومورفولوژیک تحول و تکامل آن مورد مطالعه قرار گیرد و بدین ترتیب با مطرح کردن بعد زمان در تحول و تکامل اشکال به یک تمایل تاریخی در ژئومورفولوژی ایجاد می کند.
بریان معتقد است که هدف اولیه ژئومورفولوژی تشخیص و تمایز لندفرمهای گذشته از لندفرمهای ناشی از فرآیندهای امروزی است وی  از اینگونه بررسی ها برای روشن کردن تاریخ ژئومورفیک مناطق بر حسب کنترل کننده های زمین شناسی و اقلیمی استفاده می کند.
باید گفت ژئومورفولوژی و تحقیقات ژئومورفولوژیکی امروزه در جهان از اهمیت خاصی برخوردار است بطوریکه اکثر کشورها طی برنامه ریزی های عمرانی اقدام به تهیه نقشه های ژئومورفولوژی و مطالعات ژئومورفولوژیکی از نواحی در حال توسعه می نمایند. این مطالعات از عناصر مهم در مراحل اولیه عمران هر ناحیه محسوب می شود و همراه سایر علوم نقش عمده ای در توسعه مناطق دارد.
مطالعات مزبور هنگامی موثرتر واقع می شود که ارتباط بین زمین شناسی و واحدهای مختلف زمین شناسی را با مورفولوژی منطقه پیدا کرده و اثرات مسائل جوی و طبیعی را بر روی واحدهی مختلف زمین شناسی ارزیابی کنیم.
این تحیق مقدماتی مروری است بر زمین شناسی منطقه کپه داغ در شمالشرق ایران که با جمع آوری اطلاعات مربوط به هواشناسی و وضعیت اقلیمی همچنین مسائل سنگ شناسی و زمین شناسی منطقه و خصوصیات تکتوفیکی آن، پدیده های ژئومورفولوژیکی این ناحیه را که یکی از ایالات ساختاری ایران محسوب می شود و مورد مطالعه قرار داده و ارتباط بین واحدهای ژئومورفولوژی و زمین شناسی را بصورتی مدون ارائه خواهد کرد که این هدف نهایی ما بوده است.
آنها که به ماهیت تحقیقات ژئومورفولوژی آشنایی دارند بخوبی می دانند که برای تشخیص یک منطقه ژئومورفولوژیک و تفسیر پدیده های مختلف ژئومورفولوژیکی آن لازم است که مسائل مربوط به زمین شناسی ناهمواری، اقلیم شناسی، آب شناسی، خاکشناسی و امثال آن تلفیقاً مورد توجه قرار گیرد و در بررسی تاثیرات است متقابل این مسائل در همدیگر نظر کلی در مورد کم و کیف چشم اندازهای ژئومورفولوژیکی ابراز می گردد این تحقیقات نیز طی مراحلی که ذیلاً بدان اشاره می شود انجام گردیده است.
الف : جمع آوری اطلاعات موجود شامل کتب، مقالات، نقشه های زمین شناسی و توپوگرافی ، مجلات.
ب : انجام کارهای صحرایی از قبیل بازدید کلی از منطقه، کنترل بعضی از عوارض مشخص شده در روی نقشه ها تهیه عکس و اسلاید از عوارض و پدیده های ژئومورفولوژیکی و سازندهای چینه سازی موجود.
ج : تهیه گزارش نهایی
البته باید متذکر شوم که این گزارش با توجه به اطلاعات موجود در دسترس و فرصت اندک پایان نامه به رشته تحریر آمده است و انشا ا... مراحل بعدی کار در آینده ادامه خواهد یافت.
کلیات :
ناحیه بجنورد درموقعیت جغرافیایی َ00، 57 تا َ30، 57 درجه طول خاوری و َ00، 37 تا َ30، 37 درجه عرض شمالی جای دارد. این ناحیه بخش جنوب باختری چهارگوش بجنورد را دربرمی گیرد. شهر بجنورد در بخش شمالی بجنورد و اسفراین در جنوب خاوری آن جای دارد. روستاهای زیادی در این محدوده وجود دارند که از روستاهای پرجمعیت و بزرگ آن می توان توی و چهار برج در جنوب و بیدک در شمال را نام برد.
بخش جنوبی ناحیه که برگیرنده دشت اسفراین و روستاهای توی و چهار برج است، دارای زمستانهای نسبتاً معتدل و تابستانهای گرم است. دمای محیط در روزهای تابستان غالباً به 40 تا 45 درجه سانتی گراد می رسد، ولی دیگر جاهای این ورقه زمستانهای سرد و طولانی و تابستانهای معتدل دارد، که گرمای هوای آنها در تابستان از 40 درجة سانتی گراد بیشتر
نمی شود کشاورزی منطقه عموماً کشت دیم است و از درختان میوه زردآلوی ان اهمیت دارد. بلندیهای جنوب بجنورد بطور پراکنده ای دارای درختان جنگلی است.
جاده مازندران به مشهد از شهر بجنورد (در شمال ناحیه می گذرد) جاده بجنورد به اسفراین نیز از شمال به جنوب تقریباً از همه ناحیه می گذرد. با استفاده از جاده های شوسه اسفراین به چهار برج و توی، و نیز بجنورد به فیروزه و حصارشاه وردیخان می تنوان به آسانی با اتومبیل به بیشتر نقاط و این ناحیه دسترسی پیدا کرد، مگر بلندیهای جنوبی بجنورد یعنی کوه های سلوک، که راه قابل دسترسی ندارد.
نیمه شمالی ناحیه بخشی از حوضه آبگیر رودخانه اترک می باشدکه به دریای خزر می ریزد و نیمه جنوبی آن حوضه آبگیر کال شور جاجرم است، که سرانجام به کویر نمک می ریزد. دشتهای اسفراین، توی و چهار برج دارای شیب ملایمی در حدود 5/1 درصد به سمت جنوب باختری است.
از نگاه توپوگرافی بخش جنوبی ناحیه را دشت توی وچهار برج تشکیل میدهد که پست ترین نقطه آن حدوداً 1000 متر از سطح دریا بلندی دارد. بخش شمالی ورقه و نواحی پیرامون شهر بجنورد با بلندی کم و تپه ماهور است. بنحوی که بلندی شهر بجنورد از سطح دریا 1050 متر است.
کوههای جنوب بجنورد از جمله کوه سلوک با بلندی 2680 متر از سطح دریا از نواحی بلند این ناحیه می باشند. روند عمومی کوه ها تقریباً خاوری- باختری است.
از دیدگاه زمین ریخت شناسی (Geomorphology):
بخش شمالی منطقه دارای تاقدیس ها و ناودیس هایی با دامنه هایی با شیب ملایم است ولی بخش جنوبی بسیار چین خورده و بیشتر گسلیده و بهم ریخته است. بلندترین نقطه ها را آهکهای سازند مزدوران پدیدار ساخته است سازندهای میلاد و تیرگان نیز از نظر بلندی پس از آن بشمار می رود.
نهشته های پالئوزوئیک در مجموع بلندیهای متوسطی را ساخته اند. سازندهای شمشک و چمن بید بلندی کم و شیب توپوگرافی ملایمی دارند و سازندهای شوریچه، سرچشمه، سنگانه نیز دره ساز و زود فرسای میباشند، آن سان که بیشتر روستاها بر روی این سازندها ساخته شده اند.

تاریخچه بررسی ها:
از کارهای پیش انجام شده دراین ناحیه می توان نقشه زمین شناسی چهارگوش بجنورد در مقیاس 1:250000 را نام برد، که نیمه شمالی آن را افشار حرب (1355) وبخش جنوبی آن را بلورچی و مهرپرتو (1359) بررسی نموده اند. مهرپرتو بخش باختری ناحیه بجنورد را نیز بعنوان پایان نامه کارشناسی ارشد خود در مقیاس 1:50000 ارائه شده است (1359).
در برداشتهای صحرایی، از نقشه های توپوگرافی سازمان جغرافیایی با مقیاس 1:50000 وعکس های هوایی تقریباً با همین مقیاس ونیز در کارهای دفتری از دستاورد بررسیهای گروه فسیل شناسی و سنگ شناسی سازمان زمین شناسی بهره گیری شده است.