ررسي كانسارها و منابع معدني سنگهاي ساختماني در استان سيستان و بلوچستان و مقايسه آن در سطح كشور

مقدمه :
ارزش و فراواني كانسارهاي سنگ تزئيني در اين ملك زرخيز به گونه اي است كه فقط با تدوين يك برنامه دقيق و اصولي مي توان از اين معادن خداداد به عنوان يكي از اركان بنيادين اقتصاد كشور بهره برد . اما متأسفانه اين صنعت سالهاي طولاني تحت تأثير اقتصاد متكي به نفت و بينشهاي ناشي از آن مورد بي مهري واقع شده و حتي در دروس دانشگاهي هم مهجور وناشناخته باقي مانده است و اين همه شايد برآمده از عدم درك و شناخت علمي اين پديده و در نتيجه ناديده گرفتن تأثيرات اقتصادي آن و بالطبع تلقي سطحي  ونادرست از كاربردهاي عام آن باشد . بنابراين اگر تغييري اساسي در فرهنگ ونحوه نگرش مردم ما به سنگ ونيز ساختار كشف و استخراج وتوليد سنگ هاي تزئيني صورت نگيرد وبه ويژه اگر جنبه علمي و پژوهشي صنايع مربوط به فرآوري سنگ چنانچه بايد مورد توجه قرار نگيرد ، اميد داشتن به توسعه اين صنعت و حضور گسترده وفعال در بازار جهاني اين محصول كاري عبث خواهد بود . نگاهي به آمارهاي موجود پيرامون وضعيت توليد ومصرف اين محصول در جهان ، درعين آنكه تصوير نسبتاً روشني از حال و آينده بازار جهاني سنگ به دست مي دهد ، مسئوليت پژوهندگان برنامه ريزان وكارگزاران مربوطه را دوچندان مي سازد . و اين واقعيت را به ما مي نمايند كه از اين پس عوامل ياد شده بايستي مسائلي چون جهت دهي سرمايه هاي داخلي و خارجي ، تحقيق واكتشاف ، استخراج با روشهاي علمي و پيشرفته ، توليد با كيفيت مطلوب و صدور در راستاي تقويت اين صنعت را بيش از پيش مورد توجه قرار دهند . بدون شك براي حركت در مسير توسعه صنعت سنگ تزئيني ، نخستين گام پذيرفتن اصل اتكاء به پژوهش علمي وكنترل كيفي به عنوان تنها تعيين كننده خط سير ومنازل بين راه است . و اين نكته اي است كه بايد در تمامي مراحل از تحقيق و گردآوري اطلاعات زمين شناسي ومعرفي محصول در بازرهاي جهاني در كانون توجه قرار گيرد و دقيقاً بدان عمل شود چراكه عمل براين اساس از يك سو برتري قابل ملاحظه اي را براي يك صادر كننده نسبت به ساير رقباي جهاني به ارمغان خواهد آورد و از ديگر سو عرضه كننده را واخواهد داشت تا براي از دست ندادن خريداران بالقوه وبالفعل فعاليت خود را در همه جوانب مطلوب و كارآمد نمايد. براي مثال ميتوان اولين تأثير عمل بر اساس شناخت وپژوهش علمي را به ويژه در اين صنعت در تازه گردانيدن روشهاي اكتشاف واستخراج معادن ديد . چه درجهان كنوني كه تحولات ونوآوريها در زمينه علوم وصنايع به گونه اي حيرت افزا سرعت وتنوع يافته ، نمي توان هنوز با روشهاي كهنه وشيوه هاي ابتدايي وعمدتاً غير اقتصادي وارد ميدان شد و حضوري قدرتمند را هم در دنياي رقابت آميز تجارت انتظار داشت . بديهي است صنعت سنگ تزئيني نيز از اين قائده مستثني نيست بلكه به اعتبار طبيعت ذوقي سليقه اي و هنري آن حتي بيش از ديگر صنايع در معرض تغيير وتحول ونوآوري است و در اين حالت است كه موضوع متحول نمودن روشهاي اكتشاف به عنوان پايه واساس استخراج وعرضه سريع و بهنگام سنگ هاي جديد مورد توجه قرار مي گيرد . بر پايه اين واقعيت است كه امروزه حركت پي جويي اكتشاف يا بهره گيري از داده هاي حيرت آور ماهواره اي به جهشي پرشتاب، متنوع و بسيار پيچيده تبديل شده است و به مرحله اي رسيده كه پي در پي ذخيره اي جديد كشف مي شود ومنابع عرضه سنگ از هر نظر اعم از بافت ، رنگ وكيفيت آماده سازي رشد مي يابند . بنابراين ضروري است در كنار گسترش همه فعاليت ها وتلاشهاي فني واقتصادي جهت توليد وصدور سنگ هاي تزئيني به مرحله تعيين كننده اكتشاف به صورت دقيق تر وجامع تري پرداخته شود . در مرحله استخراج نيز تغيير روش ضد اقتصادي انفجاري وگزينش وبه كارگيري جديدترين سيستم هاي مكانيزه برش ، قطع نظر از تأثيري كه بر كميت وكيفيت توليد مي گذارد ، نتيجه ديگري هم دارد و آن جايگزين شدن فضايي مدرن ودلخواه در كارگاه به جاي كارهاي سخت وزيان آورمي باشد كه بالطبع كار معدني را از وابستگي به نيروي كار يدي رها مي سازد ومحيطي مطلوب فراهم مي آورد
گسترش جغرافيايي ـ استراتيگرافي سنگهاي نما و تزئيتي ايران
اطلاعات موجود درباره معادن سنگهاي نما و تزئيني كه اكثراً فعال مي باشند، نشاندهنده اين است كه معادن شامل مرمريت ، مرمر چشمه اي (اونيكس)، تراورتن، سنگ آهك، گرانيت، گابروديوريت وسرپانتيت مي باشند . بعضي از معادن مرمريت از دولوميت وگروه بيشتري از آهك هستند . مقايسه اي ميان جنس سنگها ، جنس مجموعه دربرگرينده آنها و سن تشكيل سنگها و مجموعه دربرگيرنده نشان مي دهد كه روندهاي گسترش جغرافيايي از همزادي وهمخواني زماني وژنتيك سنگها نيز حكايت ميكند. واضحترين وطولاني ترين روند مربوط به گسترش معادن مرمرچشمه اي وتراورتن است كه در طول يك نوار شمال غرب ـ جنوب شرق سراسرايران از گوشه شمال غرب كشور تامرز پاكستان كشيده شده است . اين نوار به جهت گسترش آتشفشانها وچشمه هاي آب گرم و خطوط تكتونيكي فعال جوان (پليوسن تا زمان حاضر) به نام نوار داغ مرمر چشمه اي وتراورتن پليوكوارتز سراسري ايران ناميده شده است . روندهاي مشخص ديگر روند مرمريت دولوميتي به نام نوار سنندج ـ سيرجان است كه طبقات مرمر دولوميتي در يك مجموعه دگرگوني ولكانيكي ميان لايه اي همراه با شيست سبز آمفوبوليت ، لاواهاي اولترابازيك و محصولات پيروكلاستيكي مربوط به ولكانيزم بازيك و اولترابازيك در يك مجموعه افيوليتي قرار گرفته اند . در اين نوار ارزنده ترين ذخاير شناخته شده مرمريت ايران چه از نظر ذخيره وچه از نظر كيفيت واقع مي شوند .نوار فرعي مشابهي در خراسان قرار دارد .مرمريتهاي درون آميزه و رنگين وفلش كه آن نيز يك مجموعه افيوليتي است و در سه بخش كشور يعني فارس ، خراسان وبلوچستان واقع مي شود. در كربناتهاي كدتاسه مياني نيز گروه نسبتاً بزرگي از منابع مرمريت سنگ سياه ( نجف آباد و الاشتر ) قرار دارند . در محدوده اي مستطيل شكل با روند نزديك به شرقي ـ غربي از شهركرد و جوشقان تا كرمان گسترده است . مجموعه اي از مرمريت ژوراسيك كدتاسه در شمال شرق باختران نيز وجود ذخاير قابل ذكر است .
آهك هاي آسماري وقم در بخش وسيعي از كشور در اطراف كويرمركزي وبر روي نوار باريكي بين اسلام آباد غرب و شهركرد ودر شمال آذربايجان غربي ذخاير قابل توجهي از مرمريت را در بر گرفته اند . ذخايري از سنگ هاي آذرين همچون گرانيت گابروديوريت و سرپانتيت در گوشه وكنار كشور ( همدان ، ماسوله ومشهد ) مورد استفاده مي باشند .
در مورد نحوه تشكيل مرمريت محور سنندج ـ سيرجان گفته شده است كه تأمين يونهاي و ديگرمواد تشكيل دهنده مرمريت و ديگر سنگهاي دربرگيرنده از منشأ افيوليتي شامل طيف كاملي از ولكانيزم دريايي از اولترابازيك و بازيك تااسيدي تأمين شده است و شدت كريستالين بودن مرمريت ها عمدتاً مربوط به درجه خلوص لمن كربناتي در موقع رسوب از آب دريا وتحولات و كريستاليزاسيون دياژنتيكي است و پديده متامورفيزم الزاماً سبب كريستاليزاسيون در اكثر موارد نشده است . بحث و تحليل درباره نحوه تشكيل كانسارهاي مرمروتراورتن پليو ـ كواترنر ايران نشاندهنده اين مطلب است كه چون تراورتن ها ومرمرها روي مناطق داغ شناخته شده در سراسر ايران قرار گرفته و بيرون از آن نيز چيزي وجود ندارد ، بر روي خطوط ضعيف چه همزمان آتشفشاني وچه در پيش فاز وپس فاز آن آب گرموگاز داراي املاح وعناصر معدني همچون Hg . AS. Cl-. Mg2+ . K+ . Na + . Ca2+ Fe2+ . SH2 . CO2 وعناصر فلزي وغير فلزي ديگر از منشأ ماگمايي و چه حاصل از گردش آبهاي سطحي كه به عمق رفته و گرم مي شوند خارج شده و در اثر افت فشار، حرارت PHو  EH  وساير تغييرات فيزيكي و شيميايي به صورت رشته اي چشمه‌ها خارج شده و رسوبات تراورتن ومرمر ، خاك سرخ گوگرد ، بعضي ديگر از ذخاير معدني را ايجاد مي نمايند .
انواع سنگ هاي تزئيني :
سنگهاي اصلي مورد استفاده در سنگ هاي نما عبارتند از : گرانيت ، مرمر ، تراورتن، سنگ چيني ، ماسه سنگ ، سنگ لوح و مرمريت . از سنگهاي آذرين به جز گرانيت نمونه هاي ديگر را كمتر مورد استفاده قرار مي دهند . به هر حال انواع ديگر سنگ هاي آذرين مورد استفاده در صنايع ساختماني عبارتند از: ديوريت، بازالت، سينيت، گابرو لابرادوريت و دياباز . سنگ هاي تزئيني كه عمده‌ترين مصرف آنها پوشاندن سطح خارجي ساختمانهاست با اسامي گوناگون زير در دنيا شناخته شده اند:
Facing Stone . Cut Stone . Dinuntion Stone  و........در ايران نيز اين سنگها را با نام سنگ هاي تزئيني ، سنگهاي قابل برش ، سنگ روكار ، سنگ نما و سنگ كوپ مي شناسند واستفاده  از آنها هم قدمت نسبتاً زيادي دارد . در بناهاي قديمي از اين سنگها بخصوص به صورت سنگ كف استفاده مي شده است . استفاده از سنگ هاي نما بستگي به خواص فيزيكي و قابليت صيقل خوردن آنها دارد . گروهي از سنگها نيز مصارفي غير از كاربرد در ساختمانها دارد كه از آن جمله مي توان مورد استفاده آنها در ساختن اشياء زينتي نظير مجسمه ، زيرسيگاري ، ميز ، ظروف سنگي ، قاب عكس وغيره را نام برد . به اينگونه سنگ ها غالباً سنگ هاي زينتي يا Ornamental Stone  اطلاق مي شود.
سنگ لوح (Slate  ) :
سنگ لوح (اسليت) معمولاً در بستر رودخانه ها يا معادن زير زميني يافت مي‌شود. سنگ لوح و كوارتزيت از لحاظ پرداخت و ابعاد محدوديت دارند .معمولاً اين سنگها را ميتوان در داخل وخارج ساختمان به كار برد . سنگ لوح در اثر دگرگوني پلمبه سنگ (شيل) تشكيل شده و معمولاً به صورت لايه اي يافت مي شود و مي توان آن را با رخهاي نامنظم شكاف داد .
سنگ آهك و تراورتن Lime Stone and Travertine
سنگ آهك وتراورتن ( شامل ماسه سنگ ، صدف سنگ ، دولوميت ، فسيل سنگ و سنگ صدف دار ) معمولاً به طور زيرزميني استخراج مي شود . اين سنگها غالباً از لحاظ اندازه ، محدوديت دارند و معمولاً صيقل پذير نيستند . گاهي ناگزير بايد مشخص كنيم كه به سنگ آهك دولوميتي نياز داريد يا به سنگ آهك اتوليتي . خريداران معمولاً اين سنگ ها را به سبب دانه بندي و بافت ويژه اي كه دارند بصورت شيشه اي يا خشن انتخاب مي كنند. اگر اين سنگ ها در آزمونهاي معيني موفق ازآب  درآيند مي توان  آنها را در كاربرد هاي خارجي نيز مصرف كرد.بايد از ميزان جذب رطوبت سنگ در كاربرد مورد نظر آگاه باشيد معمولاً سنگ آهك ها زياد رطوبت جذب مي كنند وبراي مناطق مرطوب مناسب نيستند مگر اينكه بتانه كاري ودرزبندي شوند .بسياري سنگ آهك ها نرم اند واز اين رو هر گاه به صورت سنگ فرش مصرف شوند زود ساييده مي شوند ومي توان  حفره ها را با رزينهاي مصنوعي مثل اپوكسي وسيمان پر كرد.
مرمر( Marble )
مرمر (شامل سنگ سبز، مرمر اونيكس، سرپانتين وبعضي از سنگ آهك ها) به دوصورت تعريف مي‌شود: اول به صورت سنگي كه تبلورمجدد يافته است (تعريف زمين شناختي) و دوم به صورت سنگ آهكي كه صيقل پذير است .(تعريف تجاري) بر طبق دانسته هاي امروزي ما همه مرمر هايي كه مثلاً از اسپانيا مي آيند در واقع سنگ آهك (Line Stone  ) هستند معمولاً مرمرها در نواحي كوهستاني يافت مي شوند و بنابراين عامل هايي كه در مورد سنگ آهك صادق اند ، در مورد اين سنگها نيز اعتبار دارند. بعضي از مرمرها حفره يا درزه دارند و بايد آنها را با پركننده يا شبكه از جنس فايبرگلاس  تقويت كرد .