باغ هاي ايراني

مقدمه
ساخت باغ در كشور ما سابقه اي طولاني داشته ودر تمام دورانها بخصوص دوره اسلامي مورد توجه بوده است . باغها چند عملكرد داشته اند و در بعضي دورانها باغهاي عمومي براي گردش و تفريح اهالي ساخته مي شدند.
آيين و گيش قديم ايرانيان به كشاورزي و باغ سازي اهميت خاصي داده ، آنرا ستايش نموده است چنانكه دورنديداد ( فر گرد سوم – فقره 33 مي خوانيم كه زرتشت به اهورا مزدا مي گويد : اي آفريننده جهان مادي ، اي يگانه پاك ، چهارمين كسي كه زمينه را به منتهي درجه وجد آورد كيست ؟ اهورا مزدا پاسخ مي دهد ، آنكس كه بيشترين مقدار گندم كشت كند و بيشترين سبزيها بكارد و بيشترين درختها بنشاند كسي كه زمين خشك را آب دهد و زمين خيس (باتلاق) را بخشكاند و زير كشت ببرد .
در دوره اسلامي نيز ايجاد باغها و درختزارها همچنان مورد علاقه ساكنان اين سرزمين كهنسال بوده و علاوه بر باغهاي بزرگ و با شكوه بيرون شهرها ، چندين سده پديده باغسازي در درون و پيرامون شهرها ، خاص اين سرزمين بوده است . در دين اسلام كاشتن درخت پسنديده و از بين بردن و قطع بي مورد آن نكوهيده شمرده و در اين مورد احاديث و روايات فراواني در دست است .
در قرآن مجيد نيز اشاره هاي متعددي به بهشت و سرسبزي و زيبايي آن شده است .
بطور نمونه چند آيه سوره الرحمن به شرح ذيل مي باشند :
در آن دو تا ، دو چشمه است كه جاري مي باشند . (51)
در آن دو تا است ، از هر ميوه دوصنف (53)
تكيه مي كنند بر فرشهايي كه آستر آنها از ديباي سطير است (55)
از طرفي بدليل اختلاف آب و هوايي مناطق مختلف ايران بخصوص در مناطق گرمسيري باغ اهميت ويژه اي پيدا مي كند. اين دو موضوع و مسائل ديگر باعث شدند كه در اين سرزمين درخت به عنوان عامل گياهي و حياتي مورد احترام اهالي قرار گيرد .
فضاهاي سبز بر چند گونه بوده اند . يك نوع آن باغهاي و با چند ساختمان بوده است . نوعي ديگر باغچه ها بودند كه در مقياس كوچكتر و خصوصي تر بكار مي رفته اند و در همه خانه ها از اعيان تا معمولي ساخته مي شدند ، گودال باغچه هم گونه اي ديگر از فضاي سبز است كه قبلا در مورد ريشه آن صحبت شد. اين گودال باغچه ها در جايي احداث مي شد كه آب زيادي نداشته اند.
نارنجستان نيز نوع ديگري از اين باغها بوده است كه اختصاص به كشت مركبات داشت . در شهر يزد تعداد زيادي نارنجستان ساخته شده بودند .
همانطوركه مي دانيم يكي از اصول معماري ايران درونگرايي بوده است . باغها نيز از همين امر تبعيت كرده و معمولا دور تا دور آن با ديوار محصور بوده است . اين مساله علاوه بر ايجاد يك حفاظ ، باعث مي شود كه وقتي انسان از فضاي گرم بيرون به داخل باغ وارد شود چيزي بسيار متفاوت با بيرون را ببيند . علاوه بر اين محدود كردن آن باعث كار بيشتر بر روي ان مي شود. ديوارهاي باغ عموما بلند و از خشت خام ، چينه و يا آجر هستند .
در باغهاي ايراني مانند آثار هنري ديگر ، سعي شده تا از بيهودگي پرهيز شود . در باغها هم مانند ساختمانها بوته اي بي مورد پيدا نمي شده است .
چمن به معني محل چميدن و گردشگاه بوده كه در بعضي از مناطق ايران به علت وجود لايه هاي سخت زيرزميني در سطح نسبتا بالاتر زمين ، آب به اندازه كافي براي رشد مرتب چمن و بوته زارها وجود داشته و اين نواحي بصورت اقامتگاههاي بهاره اعيان و اشراف در مي آمده است .
در داخل باغها علاوه بر درختان و گلها و آب نماها گاهي اوقات يك كوشك در محور اصلي باغ ساخته شده كه يا در مركز و يا در بالاي آن قرار گرفته اند . در باغ دلگشاي شيراز تقريبا در وسط باغ قرار دارد و در باغ گلشن و باغ ارم و تعدادي ديگر در بالاي باغ قرار گرفته اند .
معماري كوشكها نيز در نوع خود قابل مطالعه و بررسي زياد است كه د راين مختصر نمي گنجد و فقط به چند نمونه آن در شيراز اكتفا مي كنيم . نقشه هايي كه كلا در مورد اين كوشكها بكار گرفته شده يا چهار گوش و يا هشت گوش است . در باغ جهان نما و باغ نظر اين عمارتها هشت گوش است . ورودي هر كدام در گوشه هاي آن قرار دارد . در وسط آن يك فضاي هشت ضلعي كه به چهار صفه راه دارد جاي دارد .
پوششهاي داخل عمارت باغ نظر بصورت بسيار زيبايي مقرنس بندي از انواع پتكانه شده و روي آن نقاشيهاي بسيار نفيسي كشيده شده است .
در نقشه كوشك باغ دلگشا نيز از هشت ضعلي استفاده شده ولي در مجموع طرح كلي آن شكل خاصي دارد . ورودي آن در ضلع غربي در قسمتي كه بصورت برجسته است قرار دارد . سپس وارد فضايي هشت ضلعي شده ، در اينجا نيز مثل عمارت قبلي چهاردالان قرار گرفته است كه يكي از آنها به ايواني در ضلع جنوبي راه دارد . در دو گوشه ايوان دو اتاق در نظر گرفته شده است .
نقشه كوشك باغ ارم با انچه تا بحال ديديم كاملا متفاوت است . براي وارد شدن به فضاي اصلي با تالار بزرگ آن دو راه پله و راهرو در طرفين آن قرار گرفته و علاوه بر ارتباط به تالار ، ارتباط فضاهاي كنار آن را نيز ميسر مي سازد . در مجموع نقشه آن چهار گوشي كشيده است .
مهمترين مساله براي حيات بخشيدن به باغ ، رساندن آب از راهروهاي دور دست به آنجا بوده كه با اتفاق آب از طريق قناتها اين مساله را حل نموده اند . كاريز يا قنات يكي از روشهاي بسيار قديمي تهيه آب است كه با كندن چاههاي زياد از دامنه كوهستان تا دشت و متصل كردن آنها به يكديگر آب مورد نياز حاصل شده و به صورت دايمي جريان پيدا مي كند.
باستاني پاريزي درباره قناتهاي بي شمار كشور و طريقه حفر آنها و اهميتي كه اين قناتهاي كهنسال دارند مي نويسد :
ما...حدود سي و پنج هزار كيلومتر قنات زيرزميني حفر كرده ايم ..همه اسمهاي قنوات آنقدر قديم و ديرينه است كه از عهد قوس باستان و هخامنشي بيشتر مي رود ، همه پنج شش هزار ساله است و ...
به غير از مساله انتقال آب از مكانهاي دوردست رساندن اين آب به كل باغ خود نيز مساله اي ديگر است كه سازندگان باغها به خوبي ان را حل نموده اند .
آب قنات در جدولها و جويهاي منظم قرار گرفته با گذر از نهر اصلي به مثابه رگ وشريان اصلي باغ به نحوي به نهرهاي و جدولهاي فرعي جريان پيدا مي كند . اين نوع روش آبياري مسلما تاثيرگذار در طراحي باغ بوده است و يا به عبارت ديگر طراحي باغ بر اساس اين امر صورت مي گرفته است .
بر اساس گذر آب و تقسيم بندي باغچه ها و محورهاي اصلي و فرعي بوجود آمده مي توان تقسيم بندي در طرح باغها انجام داد . بطور مثال در باغ هفت تن شيراز محور اصلي در وسط باغ قرار مي گيرد و باغچه ها و كرت ها در دوطرف آن و در دو راه ديگر در كنار ديوارهاي خارجي قرا رگرفته اند.
در باغ گلشن و باغ ارم در همين شهر محور اصلي يكي است و محورهاي فرعي يا موازي يا  عمود بر آن قرار دارند.
در باغ فين كاشان طرح باغ نقشه ايي شبيه به برج دارد و محور اصلي آن روبروي ورودي قرار دارد . آب از بالاي باغ به سه شاخه شده ، يكي در محور اصلي و دو شاخه عمود بر محور اصلي جريان پيدا مي كند . در طرف چپ محور اصلي دو محور فرعي و در طرف راست آن يك محور ديگر قرار گرفته است .اين چهار شاخه موازي بوسيله يك شاخه عمود ديگر به هم متصل مي شوند و در مجموع باغ بافتي شطرنجي پيدا كرده است .
در حاليكه سازندگان سيستمي جالب را براي آبياري كرت ها بوجود آورده اند ، سعي كرده اند كه به بهترين وجه نيز آب را نمايش دهند . به همين دليل سطوح را طوري انتخاب مي كردند كه جريان آب بخوبي نمايش داده شود . پله پله كردن مسير جريان ملايم آب و تند و پر سرو صدا كردن آن يكي از روشها بوده است .
در كف آب نماها و بيشتر جاهاييكه آب فرو مي ريخت غالبا تخته سنگي با تراش سفيد كبكي و با طرحهاي مختلف كار مي گذاشتند كه موج آب را زيبا جلوه دهد .
آب نما به جويهايي گفته مي شده كه براي منظره دادن به آب و جبران خشكي مناطق مورد استفاده قرار مي گرفت . عمق اين جويها حدود سي سانتي متر و عرض آنها در حدود 80 سانتي متر بوده است . آب نما ها فواره هايي داشته كه در فواصلي آب را به داخل آب نما پرت مي كرده اند . اين قسمت معمولا سنگي بوده ولي در باغ فين از كاشي ساخته شده است .
به فواره هاي بزرگ شرن يا شن مي گفتند . از ديگر چيزهاي ساخته شده براي جلوه دادن آب يكي از آب گردان و يكي هم آبشار سازي بوده است .
در هشت بهشت اصفهان آب از اشكوب ساختمان بر روي كاشي هاي طبقه هم كف مي ريخته است . در دوره قاجاريه هم چنين آبشارهايي را مي ساختند . در چشمه عمارت بهتر براي بالا بردن آب از مكينه استفاده مي كردند .
در جلوي كوشك اصلي باغها معمولا يك استخر به شكل مربع يا مستطيل وجود داشته است . استخرهاي گرد ، پيش از اسلام و اوايل اسلام معمولا بوده ولي بعدها بكار نمي فرتند . حوض بيضي شكل را هيچ وقت نمي ساختند و اعتقاد بر اين بود كه آب در حوض بضي زودتر گنديده مي شود .
بعدها از اين حوضها يك شكل هندسي منظم و ساده از شش ضلعي تا دوازده ضعلي به خود گرفته است . معمولا در اغلب جاها از شكل هشت ضعلي استفاده مي كردند و يك نمونه حوض شش ضلعي در قسمت ورودي خانقاه بندرآباد يزد وجود دارد . دوازده ضلعي را بيشتر در استخرهاي نسبتا بزرگ بكار مي گرفتند .
حوضهاي هشت ضلعي گاهي اوقات بصورت هشت  ونيم هشت و نگيني و يا كشكولي ساخته مي شده است .
از دوره قاجاريه از شكلهاي بيگانه مثل شكلي صليبي و بيضي در حوضها استفاده شده است . همچنين در بعضي از باغها مثل فين كاشان ، حوضخانه هايي ساخته اند . حوضخانه ها طرحهاي مختلفي دارند و در شكلهاي هشت گوش يا هشت ونيم و هشت و يا مربع كامل ساخته شده اند .
همانطور كه در ابتدا گفته شد سازندگان باغها مثل ساير هنرها پرهيز از بيهودگي داشته اند و به همين دليل استفاده آنها از درخت و گل و گياه منطق داشته و هيچگاه بدون دليل چيزي را نمي كاشتند .