معاد در قرآن و روايات

در اين مبحث بر آنيم تا پاره ای از مسايل زندگی اخروی و صحنه هايی را كه قرآن و روايات برای انسان پس از رستاخير ترسيم می كند، مورد بررسی قرار دهيم.
تأكيد قرآن بر معاد
دعوت به معاد باوری يكی از ويژگی های اديان الهی است. قرآن كريم آخرين كتاب آسمانی و هدايت كننده ی بشر به سوی عالم نور و رها كننده ی وی از همه ی پليدی ها و ظلمت ها و تصديق كننده ی كتب آسمانی پيشين درباره ی رجوع انسان به سوی خداوند به تفصيل سخن گفته است. بی شك پس از دعوت به توحيد، مقوله ای به اين اندازه مورد تأكيد قرار نگرفته است. شواهد ذيل می تواند اهميّت معاد را از ديدگاه قرآن كريم نشان دهد:
الف ـ كثرت آياتی كه زندگی آدمی را در برزخ و قيامت توضيح میدهد.
ب ـ معاد باوری از اركان ايمان است زيرا در كنار ايمان به خداوند قرار گرفته است:
«ذلك يوعظ به من كان منكم يؤمن بالله واليوم الآخر.»(بقره / 232)
و انكار آن در رديف انكار خداوند واقع شده است:
«قاتلوا الذين لايؤمنون بالله ولا باليوم الآخر.» (توبه / 29)
و از اين روست كه دعوت مردم به معاد در سرلوحه ی برنامه ی انبيا بوده است:
«يا معشر الجنّ والانس الم يأتكم رسل منكم يقصّون عليكم آياتی وينذرونكم لقاء يومكم هذا.» (انعام / 130)
ج ـ خداوند به پيامبر دستور می دهد كه بر وقوع قيامت قسم يادكند:
«و يستنبؤنك احقّ هو، قل ای وربّی انّه لحقّ.» (يونس / 53)
«زعم الذين كفروا ان لن يبعثوا، قل بلی وربّی لتبعثنّ.» (تغابن / 7)
د ـ عبث بودن خلقت در صورت منتفی بودن معاد:
«أفحسبتم انّما خلقناكم عبثا وانّكم الينا لاترجعون.» (مؤمنون / 115)
استدلال قرآن بر معاد
قرآن كريم، در عين آنكه ايمان به معاد را ضروری می شمارد، در مواردی نيز به استدلال بر معاد می پردازد و اين مطلب گواه بر منافات نداشتن مقوله های ايمانی با تعقل و خردورزی است. اين استدلال ها مبتنی بر خداشناسی است و معادشناسی بدون خداشناسی صحيح و مصون از خطا به انجام نمی رسد. بر اين اساس، اسما و صفات ثبوتی خداوند چون حكمت، قدرت، صدق و... يا صفات سلبی هم چون امتناع لهو و ظلم از خداوند، می تواند دليلی عقلی بر تحقق معاد باشد. بنابراين اصل معاد هم از راه درونْ دينی و هم از راه برونْ دينی (كه گاه با هدايت متون دينی به مواد و مقدمات لازم به انجام می رسد) قابل اثبات است. در اينجا به اختصار پاره ای از استدلال های قرآن بر معاد را كه مبتنی بر حكمت و عدل الهی است يادآور می شويم:
الف ـ قرآن بقا و جاودانگی و رجوع به سوی خداوند را توجيه كننده ی خلقت آسمان و زمين می داند و حذف معاد را موجب عبث و بيهودگی خلقت عالم می شمارد، در حالی كه هم خالق حقّ است و هم خلقت او، و باطل به هيچ روی به طبيعت حق راهی ندارد.
«و ما خلقنا السّموات والارض وما بينهما لاعبين. ما خلقناهما الاّ بالحقّ ولكنّ اكثرهم لايعلمون.» (دخان / 39 ـ 38)
«وما خلقنا السموات والارض وما بينهما الاّ بالحقّ وانّ السّاعة لاتية.»(حجر / 85)
لعب به افعالی گفته می شود كه غايت آن ها خيالی است، نه واقعی; هم چون افعال كودكان كه صرفاً از توهم و خيال كودكانه ناشی می شود. و چون افعال لعب صاحب خود را از اعمال واقعی يعنی اعمالی كه غايت حقيقی دارند، باز می دارد، از مصاديق لهو به شمار می روند. بر اساس آيه ی ياد شده اگر خلقت عالم، غايتی نداشته باشد و رو به عدم و نيستی برود، وجودش عبث و بيهوده می شود و خداوند منزه از كار عبث و بيهوده است.