تأثير فرهنگ و تمدن اسلامي در شكل گيري تمدن مدرن غرب

مقدمه
بر اساس كشفيات باستان شناسي و مطالعات تاريخي، جامعه شرقي و به ويژه منطقة بين النهرين محل ظهور نخستين تمدن بشري و كانون تجمع انساني است. به همين دليل و به منظور انتظام بخشيدن به روابط اجتماعي و تهذيب اخلاقي، دين كانون مظهر اديان الهي و حتي مذاهب غير آسماني است جذابيت‌هاي اقتصادي، ديني، جغرافيايي و بخصوص شرايط شبه جزيره بودن اين منطقه از آغاز شكل گيري  نيست موجب گرديد كه هر قدمي براي دستيابي به اين جذابيت‌ها منطقه را مورد هجوم قرار دهد. اين تهاجم موجب گرديد كه خاورميانه منطقه‌اي از نژادها – مذاهب زبانها و خلاصه مجموعة فرهنگي تفكيك ناپذير شود. اما از ميان تهاجم فرهنگ‌هاي مهاجم آنچه كه خاصيت اثر گذاري و تاثير پذيري بيشتري درشت فرهنگ غربي بود. آشنايي اروپا با منطقة خاور نسبت (گر چه اين يك اصطلاح قرن نوزدهمي است) و تاثير متقابل فرهنگي ناشي از دلايل بسياري است در جمله قرابت جغرافيايي – منافع مشترك تجاري با محوريت درياي سياه درياي مديترانه و خليج فارس  -  اديان ابراهيمي يهوديت  و مسيحيت – تشكيل نخستين كلوينهاي يوناني در قرن ششم ق – م در دهانه نيل – نخستين برخورد نظامي ميان ايران و يونان و سپس روم – تشابه نژادي ميان اروپا و ايران (اروپاييان معتقدند كه ما شرق را بازرتشت  ايران شناختيم) تمام اين دلايل قطعاً به دنبال برخوردهاي نظامي – روابط تجاري و تأثيرات مذهبي موجب كنش‌هاي فرهنگي ميان شرق و غرب و به ويژه پس از ظهور اسلام باعث تأثير و تأثيرات مذهبي موجب كنش‌هاي فرهنگي ميان شرق و غرب و به ويژه پس از ظهور اسلام باعث تأثير و تأثر فرهنگي بين اسلام و مسيحيت شد. بنابراين منطقة ما از دورة سومريان با اقلام حاشيه  مديترانه ارتباط داشته، اما از دورة يونانيان اين ارتباط بيشتر در قالب نظامي – تجاري – سياسي و مذهبي بوده است.
نخستين و پربارترين مرحلة مقابل و تقابل فرهنگي، با غرب، مربوط به حملة اسكندر به اين منطقه است. اين حمله گرچه در مضافة نظامي صورت گرفت. ولي اثرات فرهنگي و علمي آن بسيار چشمگير بود. ظهور اسكندر و حاكميت تفكر  او به دوران طلا    پي علم و فلسفة يوناني پايان داد. اسكندر با كوله‌ باري از اندوخته‌هاي علم و فلسفة يوناني راهي شرق شد و به ويژه فرهنگ ما را به شدت متأثر كرد. با توجه به اين كه زير رخت فرهنگ و تمدن اين منطقه ديني بوده و هست، بنابراين به اسكندر آموخته بودند كه براي سهل لوصول بودن شرق بايستي با چهره و القاب ديني وارد شود. به همين دليل بود كه قبل از حركت به سمت ؟ مادرش او را «فرزند خدا» ناميد.
اسكندر كه در ذهنيت نوجوان خويش ايجاد يك امپراطوري جهاني را طرح ريزي كرده بود. به خوبي دريافت كه اين آرزو عملي نمي‌شود مگر با رعايت محترمات ديني مردم منطقه و در سايه شبيه سازي فرهنگي و ايجاد يك فرهنگ مشترك بين شرق و غرب. او به خوبي دريافته بود كه در شرق دين بيش از هر عامل وحدت بخش مؤثر است.
لذا در مسعبه آمون Amon در لباس كاهنان به عبارت برخاست و مصريان نيز به چشم خدايي به او نگريستند. مصر بيش از هر سرزمين ديگر تسليم اسكند شد. همين آسان تر پذيرفتن اسكندر باعث شد تا وي بندرت اسكندريه را بنا كند. هدف اوليه از تأسيس اين شهر سهولت تجارت ميان يونان و مصر بود، ولي بعداً پس از سقوط اسكندر و تأسيس حكومت بطلميوسيان در مصر و بروز بحران در آتن علماء و فلاسفة يوناني به مصر مهاجرت كردند و با ايجاد كتابخانه و موزة معتبري، اسكندريه به آتن شرق شهرت يافت و اسكندريه قرنها كانون تعاملات فرهنگي ميان شرق و غرب شد. نكتة جالب اين كه در اسكندريه براي نخستين بار علم دستخوش انشعاب شد . تا زمان ارسطو علم يك كليت انفكاك ناپذير بود. در حالي كه در اسكندريه بطلميوس، جالينوس ، اقليدوس و ارشميدوس هر كدام تحقيقات در زمينة علم واحدي را دنبال كردند.
اسكندريه موقعيت حساس خود را به عنوان برجسته ترين مركز علم جهان آنروز همچنان تا ظهور ديانت اسلام حفظ كرد به گفتة بسياري از علماء غربي اسلام نيز عامل مؤثري در حراست و حفاظت علوم يوناني بود. بعد از ظهور اسلام نه تنها اسكندريه بلكه مراكز متعددي در سراسر امپراتوري اسلام بوجود آمد و متفكران اسلامي با بهره گيري از علوم يونان موجبات احياء اين علوم را فراهم آوردند.
در قرون اوليه هجري و از زمان نخستين خلفاي عباسي به ويژه در زمان هارون الرشيد و فرزندان او «نهضت ترجمه» به همت آنان راه اندازي شد و دربار بغداد هيأتهايي را براي جمع آوري و خريد كتب علوم قديمة يوناني به امپراتوري روم شرقي (بيزانس) و روم غربي (ايتاليا) اعزام شدند و مراكز ترجمه در بسياري از شهرهاي معتبر مثل جندي شاپور و بغداد به كار ترجمة اسناد يوناني پرداختند.
در قرون اوليه و به ويژه در مكتب امام صادق (ع) بدون هيچگونه تعصب ديني ، علماء اسلامي – يهودي و مسيحي در جهت اعتلاي علم با يكديگر تشريك مساعي مي كردند . خلفا و سلاطين نيز همين اغماض مذهبي را رعايت مي كردند و هيچگونه تفاوتي ميان ابن سينا (مسلمان( و ابن بخشيشو و ابن ميمون (يهودي) وجود نداشت . علماء اسلامي از تمام كانونهاي علمي از جمله هند – ايران – چين – بلخ و مرو و دانشمندان مسيحي و يهودي بهره مي بردند.
در امپراتوري اسلامي، علوم وفلسفة اسلامي همچنان به باروري خود ادامه مي داد . اين وضع در ايران تا اواخر عصر سامانيان كه ايراني بودند ادامه يافت، تا اين كه با ورود عنصر ترك به منطقه ونهايتاً تسلط غزنويان به عنوان نخستين سلسلة ترك نژاد برابر اين متأسفانه محيط آرام علمي – فلسفي و حتي ادبي ايران به كانون تشنج هاي سياسي و تعصبات ديني تبديل شد. از اين ميان عصبيت ديني بر لطافت ديني غالب شد و احكام دين در تأويل مستشرعين درباري به صورت ابزار اعمال قدرت حاكمان سياسي درآمد. هر روز اسلام به فرقه هاي مذهبي متعارض تقسيم مي شد و نزاع ميان اين فرق فضا را براي انديشه ورزي علمي و به ويژه فلسفي در جهت استحكام مباني تمدن اسلام محدودتر و خشن تر مي كرد و استنتاجات فرقه اي بر استدلالات علمي مسلط شد. در همين دوره (حدوداً قرن يازدهم) اروپاي قرون وسطي نيز دستخوش تعارض مذهبي شده بود و احتمالاً جنگ هاي صليبي (1296-1095) نقطة اوج اين تعارضات بود. جنبش اصلاحات ديني در قرن شانزدهم سطح عصبيت كاتوليكي و تعارض هاي فرقه اي را كاهش داد و زمينة تكثرگرايي مذهبي را ببار آورد و نهايتاً فضاي آنتي ميان دين و فلسفه مهيا شد. در اسلام گرچه فارابي به عنوان مؤسس فلسفة اسلامي تلاش كرد ميان علم و ايمان – فلسفه و دين آشتي برقرار كند، اما غزالي اين انديشه را تكفير كرد و «تهاخت الفلسفه» را در مورد اين چنين عقايدي نوشت.
از زماني كه سرزمين هاي اسلامي دستخوش تشنجات فرقه اي شد علم و فلسفه از اين منطقه رخت بربست و ازطريق سبيل واندلس راهي اروپا شد. جنگهاي صليبي به هجرت علم و فلسفة اسلامي به اروپا كمك كرد.
اگرچه مسلمانان در پايان جنگ هاي دويست سالة صليبي بر مسيحيان پيروز نظامي شدند. ولي در واقع اين مسيحيان اروپايي بودند كه با دستيابي به منابع و مأخذ علمي – فلسفي – تاريخي و... و انتقال آنها به اروپا زمينه و بستر نهضت رنسانس را فراهم كردند. در انتقال علوم و فلسفة اسلامي به اروپا يهوديان نقش برجسته اي داشتند زيرا اينان در كاخ سلطاين – دربار خلفاء – كتابخانه ها و بيت الحكمه آمد و رفت داشتند و به صورت پنهاني اين منابع را از سرزمين هاي اسلامي خارج كردند و در سيپل واندلس به خريداران اروپايي مي فروختند. به اين ترتيب علم و فلسفه يونان كه پس از حمله اسكندر به شرق پناه آورده بود و از شهر اسكندريه از طريق بيت الحكمه بغداد و نهضت ترجمه به جهان اسلام آورده شد و به همت علماء و فلسفه اسلامي بر آنها شرح و تفصيلي نوشته شد و زمينه ابداع و اكتشاف علوم ديگر را توسط عملاء اسلامي فراهم كرد در ؟ آشوبهاي سياسي و تنگ نظريهاي مذهبي و به بهانه جنگ‌هاي صليبي بار ديگر به اروپا رفت و بنياد انساني را در آنجا پي ريزي كرد. به اين صورت انساني به عنوان مبدأ بيداري اروپا و منشأ تمدن جديد غرب مرهون اندوخته ها علمي و فلسفي علماء اسلامي بوده است. اين ادعايي است كه مورخين امروزي اروپايي نيز به آن اعتراف مي كنند. «راك لو گف مورخ مشهود و قرون وسطي شناس مورخ فرانسه در مقدمه كتاب «جنبش روشنفكري در قرون وسطي» معتقد است كه تمدن رنسانس از بقاياي تمدن بين‌النهرين و سرزمين هاي اسلامي ساخته شد.»
از قرن دوازدهم نهضت ترجمه منابع اسلامي در اروپا آغاز شد. علماء مسيحي آثار علوم يوناني را كه غالباً به زبان عربي و بود به زبان لاتين كه زبان مقدم كليسا بود ترجمه كردند و بزودي ترجمه به زبانهاي محلي و ملي رواج يافت. در پاريس – لندن – مادريد مدارس اسنه شرقي برپا شد تا ترجمه كتب سريعتر انجام گردد.
خلاصه اين كه مسير اشتغال علوم و فلسفه از يونان به شرق و از شرق به اروپا نشان داد كه علم از محيط متشنج بيزار است. زيرا به مجرد اين كه يونان نظامي شد و جامعه شرقي دچار مبارزات سياسي و اختلافات ديني گرديد، علم از اين منطقه نيز به جاي آرامتر كه طالبان علم وجود داشتند مهاجرت كرد.
از جمله منابع مهم ديگري كه حكايت از اين نقل و انتقال مي كند، كتاب «انتقال علوم يوناني به عالم اسلام» اثر ديسي اوليري است كه توسط مرحوم احمد آرام به زيبايي ترجمه شده است.
مهمترين سئوال طرح تحقيق اين است كه اولاً چگونه و چرا علم و فلسفه يونان به شرق منتقل شد ثانياً در شرق اسلامي چه برداشت ها و تفاسير روي علوم يوناني صورت گرفت و چگونه شد كه اين علوم نتوانست جامعه ما را طرز خفتگي بيدار كند ثالثاً چه عواملي اروپاي قرون وسطي را از حالت ركورد و تحجر ديني خلاص كرد و حياتي دوباره (رنسانس) به او داد و مسلمانان چه اندازه تأثير در احياء تمدن اروپا داشته اند.
اين طرح تحقيق داراي چهار فصل است:
فصل اول كه مدخل و مقدمه اي براي فصول بعدي است. دورنمايي از موقعيت جهاني اسلام و مسيحيت در قرون وسطي را از جنبه هاي مختلفي علمي – فرهنگي، اجتماعي، سياسي و اقتصادي ترسيم مي نمايد. (اصطلاح و دوره هزار ساله قرون وسطي خاص تاريخ اروپاست و قابل نقل براي تمدنهاي ديگر نيست). مفاهيم فرهنگ و تمدن، «چگونگي شكل گيري تمدن اسلامي و عناصر داخلي و خارجي موثر در آن و نظام فئودالي را مورد توجه قرار مي‌دهد.