بررسي جايگاه ايران در بازار جهاني نفت

مقدمه
در اين مقاله سعي خواهد شد با توجه به مجموعه داده ها و اطلاعات مطرح شده در كه جايگاه ايران در بازار جهاني نفت تبيين شود. در عين حال در اين مقاله، موازنه موجود ميان درون گرايي و برون گرايي در سياست گذاري و اداره صنعت نفت وگاز كشور بررسي مي شود و پيامدهاي آن مورد مطالعه قرار مي گيرد. درنهايت نيز روشهاي ايجاد موازنه جديد ميان اين دو عرصه با توجه به منافع ملي كشور در بخش نفت و گاز بررسي خواهد شد.
اين مقاله از دو بخش تشكيل شده است.بخش اول چشم اندازي از وضعيت كنوني بخش نفت در ايران ارائه مي كند در اين بخش ابتدا امكانات و تواناييهاي كشور در بخش انرژي مورد بررسي قرار مي گيرد و سپس اهداف سياستهاي حال حاضر و آتي بخش انرژي و همچنين اقدامات انجام شده و در مسير اين سياستها، بررسي مي‌شود. با مجموعه مطالب بخش اول، تصويري  از جايگاه ايران در صنعت نفت جهان به دست خواهد آمد.
بخش دوم فصل عرصه هاي درون گرايي  برون گرايي در سياست گذاريها و اداره امور بخش نفت و گاز كشور را مورد بررسي قرار مي دهد. بدين ترتيب با ارائه الگوي جديدي از توازن ميان درون گرايي و برون گرايي در سياستهاي نفت و گاز كشور ،‌راه هاي ارتقاي جايگاه ايران در بازار انرژي جهان تبيين مي شود.
بخش اول
جايگاه ايران در بازار نفت جهان
دراين بخش تصـويري نسبتاً جامع از زواياي مختلف صنعت نفت وگاز ايران ارائه مي شود تا ازطرق آن، جايگاه كشورمان در بازار انرژي جهان مشخص شود. براي تبيين اين جايگاه،مسائل مربوط به ذخاير انرژي ،‌توان و ظرفيت توليد،‌ مصرف روندهاي حاكم بر اين عرصه ها تبيين خواهد شد.
در قسمت ديگر اين بخش، به اهداف و سياستهاي بخش انرژي كشور وفعاليتهاي صورت گرفته در اين زمينه اشاره خواهدشد. بدين ترتيب مجموعه مطالب اين بخش،تصويري از صنعت نفت و گاز ايران و جايگاه جهاني آن، ارائه خواهد كرد.
ذخاير نفت وگاز
جداول 1-1و2-1، وضعيت ذخاير نفت وگاز ايران را در ابتداي سال 1382نشان مي دهد. دراي دو جدول،‌ذخاير انرژي قابل استحصال ايران به تفكيك نفت، ميعانات گازي وگاز طبيعي در خشكي و دريا ذكر شده است. جدول 1-1 نشان مي دهد كه بازيافت اوليه نفت در مناطق خشكي ودريايي ايران در حد 155 ميليارد بشكه و بازيافت ثانويه،‌ 57/32 ميليارد بشكه است كه در مجموع به 57/187 ميليارد بشكه مي رسد(1). البته رقم 187 ميليارد بشكه جنبه برآوردي و تخميني دارد. يعني با توجه به ساختار طبيعي مخازن و با استفاده از روش هاي افزايش بازيافت مي توان چنين حجمي از ‹‹نفت در جاي اوليه›› را استخراج كرد.به عبارت ديگر، رقم 187 ميليارد بشكه، حداكثر ميزاني است كه با توجه به شناخت كنوني از مخزن و كاربرد روشهاي ازدياد بازيافت مي توان از مخازن برداشت كرد. براين
 اساس،بايد نفتي را تا كنون از مخازن برداشت شده است از اين رقم كسر كرد تا ذخيره قابل استحصال نفت بدست آيد.
توليد وصادرات
توليد نفت ايران در اوايل سال 1383 بين 6/3 تا 2/4 ميليون بشكه در روز بوده است. دراين سال، ايران پس از عربستان، آمريكا و روسيه در مقام چهارم توليد كنندگان نفت در جهان قرار گرفت(7). گفتني است كه ايران سالهاست كه مقام دوم را پس از عربستان در زمينه توليد نفت در اوپك در اختيار دارد. در زمينه توليد گاز طبيعي نيز، حجم توليد ايران در سال 1383 به حدود 120 ميليارد متر مكعب رسيد. از اين ميزان، 10ميليارد متر مكعب گاز سوزانده شده و ما بقي براي تزريق به چاه هاي نفت،مصارف داخلي و صادرات اختصاص داده شده است. ايران در زمينه توليد گاز طبيعي در دنيا، در پايان سال 82، مقام چهارم جهان را به خود اختصاص داد و پس از روسيه، آمريكا وكانادا قرار گرفت(8).
صادرات گاز طبيعي ايران از سال 2001 به تركيه با فراز و نشيبهاي بسياري كه عمدتاً ناشي از عدم اجراي تعهدات از جانب تركيه بود، آغاز شد. اساسا در شرايطي كه بهاي نفت در بازار از سال 2003به بعد، روندي صعودي را آغاز كرده،بهاي گاز طبيعي در ايران مدت كاهش يافته است. به طوريكه وزير نفت در نخستين همايش بين المللي صادرات گاز كه در ارديبهشت ماه سال 83 در تهران برگزار شد، از روند موجود در زمينه كاهش بهاي گاز صادراتي ابراز نگراني كرد وگفت با چنين وضعيتي،‌ ممكن است در طرحهاي صدور گاز،مشكل مالي پديد آيد. به گفته وزير نفت،براي اطمينان از انتقال مقادير مورد نياز گاز از منابع توليد به مناطـق مصـرف،‌ بـايد تـا سال 2020،حـدود 300ميليارد دلار در كـشور سرمايه گذاري شود(10).
ايران، طرحهاي گسترده اي را براي صادرات گاز به هند، پاكستان، ارمنستان، نخجوان و اروپا مورد بررسي و مذاكره قرار داده است. همچنين توافقات ايران براي صادرات گاز به امارات و كويت نيز، پيشرفت زيادي كرده است. در راستاي طرحهاي موجود براي افزايش صادرات گاز،20 درصد از ظرفيت توليد گاز كشور،‌ براي صادرات اختصاص پيدا كرده است. در اين ميان، ميدان گازي پارس جنوبي به عنوان مهمترين مركز توليد گاز ايران مورد توجه ويژه قرار دارد(11).
مراحل توسعه اين ميدان عظيم گازي، به 26 فاز تقسيم شده است. با توسعه كامل اين ميدان امكان توليد روزانه 800 ميليون متر مكعب گاز طبيعي و750 هزار بشكه ميعانات گازي فراهم خواهد شد. تا پايان سال 82، قرارداد مربوط به توسعه 10 فاز اين ميدان امضا شد. تا پايان سال 1383 نيز 5 فاز اين ميدان فعاليت خود را با توليد روزانه 125 ميليون متر مكعب گاز و 200 هزار بشكه ميعانات گازي آغاز كردد. به گفته كارشناسان هر فاز اين ميدان،‌ به طور متوسط سالانه5/1 ميليارد دلار براي كشور درآمد ايجاد مي كند(12).  
ايران در چند سال اخير توجه ويژه اي به افزايش توليد محصولات پتروشيمي معطوف كرده و نتايج قابل توجهي نيز در اين ارتباط به دست آمده است. مجموع توليدات پتروشيمي ايران در پايا سال 82 به 14 ميليون تن بالغ شد كه از اين ميان 7/4 ميليون تن از محصولات اين بخش به خارج از كشور صادر شد . بدين ترتيب ايران در سال 82 يك درصد از صادرات جهاني محصولات پتروشيمي و 9 درصد صادرات خاورميانه را به خود اختصاص داد(