نظريه‌ مكان‌ مركزي‌(کریستالر)

نخستين‌ تلاش‌، براي‌ شرح‌ الگوهاي‌ مكاني‌ را «فون‌ تانن‌» انجام‌ داده‌ است. وی شهر بزرگی را  تصویر می کند که با دشتی بزرگ که حاصلخیزی یکنواختی دارد احاطه شده است . این شهر ، محدوده روستایی خود را از نظر کالا و خدمات تامین می کند و برای عرضه مازاد تولیدات کشاورزی نواحی روستایی بازار فراهم می سازد. هزینه های حمل و نقل اهمیت بسیاری دارند . در نتیجه ، کالاهای حجیم و سنگین ، در مجاورت شهر تولید می شوند. کالاهای سبک و کم حجم می توانند هزینه نسبتاً بیشتری داشته باشند، بنابراین در مکانهای دورتر ساخته می شوند . بدین ترتیب ، نظامی از دایره های هم مرکز، پدیدار می شود. با وجود نارساييهاي‌ آشكار این نظرية‌ به‌ عنوان‌ چارچوبي‌ براي‌ سياست‌ مكاني‌،کار فون تانن ،  بسياري‌ از جغرافي‌ دانان‌ و اقتصاد دانان‌ را به‌ مطالعه‌ و روند سازماندهي‌ زيستگاه‌ انسان‌ و ساختار سلسله‌ مراتبي‌ آن‌ واداشت‌(مهندسان مشاورهلند ،ص79-80).
یکی از علمی ترین ساخت سکونتگاهها که در بیشتر موارد ، برنامه های توسعه اقتصادی – اجتماعی و بخصوص برنامه‌ ريزي‌ های استقرارگاههاي‌ روستايي‌ تحت تأثير قرار داده است، نظريه‌  مكان‌ مركزي‌  «والتر كريستالر» است که آن را در سال‌ 1933 در کتاب خود به نام «مكان‌هاي‌ مركزي‌ در بخش جنوبی‌ آلمان‌» منتشر ساخت، والتر در طرح نظریه خود از نظریات فن تونن، آفرلفرد وبر ، و انگلندر بهره گرفته است.وی در سال 1940 ، به همراهی اگوست لوش ، سازمان فضایی اقتصادی را تهیه کرد. هدف اصلی نظریه مکان مرکزی ، شرح و تبیین سازمان فضایی سکونتگاهها و حوزه نفوذ آنهاست.(شکویی، ص 379-380).هر چند که برخي‌ از مفاهيم‌ کلیدی توسط افرادی چون دیکنسن مطرح شده بود و اصلاحات زیادی توسط‌ لوش‌، بري‌ و گريسون انجام گرفته است ، اما این تئوری با نام کریستالر شهرت یافته است (کلانتری،ص 205 ). مدل‌ اصلی کریستالر متکی به اصل بازاریابی است . نتیجه کاربرد این اصل ،پدید آمدن روابط متقابل سلسله مراتبی بین مکانهای مرکزی است.مفاهیم کلیدی نظریه مکان مرکزی دامنه کالا و ارزش آستانه هستند که بطور ضمنی به سلسله مراتب سكونتگاهها‌ و مرکزیت یک مکان ویژه دلالت می کنند (مهندسان مشاورهلند، ص 80 ).
 
 
 مبنای نظریه های مکان مرکزی(centeral plase christaller) :
1-    یکسانی چشم انداز فرهنگی وفیزیکی،
2-    نواحی واحد نامحدود،
3-    قابلیت دسترسی یکسان مکانهای مرکزی در تمام جهات ،
4-    رفتار منطقی مصرف کنندگان.
البته چنین شرایطی در زندگی واقعی وجود ندارد ، طوری که می توان انتظار داشت انحرافهای مهمی از الگوی آرمانی مکرراً پدید آید(مهندسان مشاورهلند، ص 80 ). 
مکانهای مرکزی . مکانهای مرکزی یا میانی به نقاطی گفته می شوند که دارای پتانسیلهای بالایی از عرضه و تقاضا   هستند و از نظر مبادله ً فعالیتها و خدمات در حکم پایتختهای منطقه ای به شمار می روند.
مکانهای مرکزی ، عموماً مترادف است با شهرهای کوچکی که به صورت مراکزی برای جامعه های ناحیه ای خدمت می کنند و برای آنها کالاهای اساسی ، مانند تراکتور و خدمات اساسی برای درمان بیماریها فراهم می آورند. مکانهای مرکزی از لحاظ اهمیت متفاوتند . مراکز بالا دست کالا و خدمات بیشتری و مراکز فرودست خدمات و کالاهای کمتری فراهم می آورند، یعنی مراکز بالادست بقیه آنها را فراهم می کنند. نواحی مکمل (حوزه – پسکرانه) ، مناطق هستند که بوسیله یک مکان مرکزی مورد استفاده قرار می گیرند.نواحی بالادست وسیعند و نواحی مکمل کوچک ، مراکز فرودست را می پوشانند. 
مدارس ، یک نمونۀ مناسب تشکیلات مکان مرکزی به شمار می روند.مدرسه ابتدایی ، یک مرکز فرودست محسوب می شود که به قسمت کوچک شهر یا یک جامعه روستایی خدمت می کند و تعداد آن در سطح استان بسیار است و فقط بچه هایی را تا فاصله چند مایلی را جذب کرده تحت تعلیم قرار می دهد.مدارس متوسطه ، دبیرستان ، دانشکده ها جز خدمات بالا دست است ، مراکز بالاتر آن را فراهم می کنند. تعلیم و تربیت ، تنها یک نمونه کالا و خدمات مرکزی است که به تشکیلات مکان مرکزی شخصیت و هویت می بخشد و به تمیز نفشهای مکان مرکزی یک سکونتگاه از دیگر سکونتگاهها کمک می کند.
کریستالر مرکزیت یک مرکز شهری را ، نسبت بین خدمات فراهم آمده در آنها و خدمات موردنیاز اختصاصی سکنه آن مرکز می داند. شهرهای دارای مرکریت بالا برای هر شهروند، خدمات بسیار و بالاتری و شهرهایی با مرکزیت فروتر ، خدمات معدودی فراهم می آورند.کریستالر متوجه شد که تعداد تلفن در تعیین دامنه کالای مرکزی موجود شهر، می تواند شاخص خوبی باشد. و ضمن استفاده از آمار تلفن میزان مرکزیت شهر را معادل تلفن های شهر منهای جمعیت آن ضربدر متوسط تعداد سرانه تلفن در ناحیه تابعه شهر تعریف کرد . بنابراین ، شهری با 25 هزار نفر جمعیت و 5 هزار تلفن در ناحیه و تنها یک یک تلفن برای هر پنجاه نفر دارای شاخص (یک و پنجاهم)5000- 25000 یا 4500 است.از این رو، شاخص مذکور اصولاٌ اختلاف بین سطح مورد انتظار خدمات و سطح عملی خدمات را در مرکز اندازه گیری می کند(هگت،1375، ص 191-192).
کریستالر سکونتگاهها را در سطح ملی به مکانهای مرکزی رده بالاتر ، ردۀ پایین تر ، پایین ترین رده و مکانهای مرکزی معین طبقه بندی کرد .آنگاه ، مرکزیت یک مکان ، اهمیت نسبی خود را در رده بندی سلسله مراتب منعکس می کند