بررسی و شناخت مقدماتی بافت قدیم شهر سبزوار

فهرست مطالب

عنوان                                               صفحه

پيشگفتار
فصل اول : طرح تحقيق    1
1-1- بيان مسئله و تشريح ابعاد آن    2
1-2- محدوده و مقطع زماني تحقيق    3
1-3- اهميت و ضرورت تحقيق    4
1-4- اهداف تحقيق    5
1-5- سابقه و پيشينة تحقيق    6
1-6- سؤالات و فرضيه‌هاي تحقيق    13
1-7- روش تحقيق    13
1-8- واژه‌ها و مفاهيم كليدي تحقيق    15
1-9- مشكلات و محدوديت‌هاي تحقيق    20
ش
فصل دوم : مباني نظري تحقيق    21
2-1- مكاتب و ديدگاه‌هاي موجود در ارتباط با بافت قديم شهري    22
2-1- 1- مكاتب بهسازي و نوسازي بافت قديم    22
2-1-2- ديدگاههاي نظري پيرامون بهسازي و نوسازي بافت قديم    27
جمع بندي    35
2-2- منشورها و قطعنامه‌هاي جهاني    37
2-2-1- كنگرة آتن (1931)    37
2-2-2- معاهدة لاهه (1954)    38
عنوان                                               صفحه

2-2-3- كنگرة رم (1972)    38
2-2-4- كنفرانس ونيز (1964 )    39
2-2-5- بيانية مكزيكوسيتي (2000 ميلادي)    40
2-2-6- بيانية استكهلم (1998)    41
2-2-7- كنگرة آمستردام (1975)    42
2-3- تجارب بهسازي و بازسازي بافت‌هاي قديم شهري در كشورهاي مختلف جهان    43
2-3-1- تجارب مرمت و بازسازي بافت‌هاي قديم در فرانسه    43
2-3-2- تجارب مرمت و بازسازي بافت‌هاي قديم در انگلستان    46
2-3-4- تجارب مرمت و بازسازي بافت‌هاي قديم در ايتاليا    50
2-3-5- تجارب مرمت و بازسازي بافت‌هاي قديم در استكهلم    54
2-3-6- تجارب مرمت و بازسازي بافت‌هاي قديم در چكسلواكي سابق    55
2-4- تجارب كشورهاي جهان سوم (آسيا – آفريقا)    57
2-4-1- تجارب كشور مصر؛ شهر قاهره    57
2-4-2- تجارب كشور سوريه ؛ شهر دمشق    57
2-4-3- تجارب كشور لبنان ؛ شهر بيروت    58
2-4-4- تجارب كشور ژاپن    61
2-5- تجربيات بهسازي و نوسازي بافت‌هاي قديم شهري در ايران    62
2-5-1- كرمان    62
2-5-2- شهر شوشتر    63
2-5-3- قزوين    64
2-5-4- شهركرد    66
جمع بندي و نتيجه گيري    69

عنوان                                               صفحه

فصل سوم : روند تحولات سياستها و برنامه‌هاي بهسازي  و نوسازي شهري در ايران    71
3-1- سياست‌ها و برنامه‌هاي بهسازي و نوسازي بافت‌هاي شهري در ايران    72
3-1-1- سياستها و برنامه‌هاي اجرايي بهسازي و نوسازي بافت‌هاي شهري در قبل از انقلاب اسلامي (قبل از سال 1300 خورشيدي)    72
3-1-1-1- سياست‌ها و برنامه‌هاي دورة پهلوي اول (1320-1300)    73
3-1-1-2- سياست‌ها و برنامه‌هاي دورة پهلوي دوم (1357 – 1320)    74
3-1-1-2-1- برنامه اول عمراني (1334 -1327)    74
3-1-1-2-2- برنامه دوم عمراني (1341-1334)    75
3-1-1-2-3- برنامه سوم عمراني (1346-1341)    75
3-1-1-2-4- برنامة چهارم عمراني (1351-1347)    76
3-1-1-2-5- برنامة پنجم عمراني (1356 -1352)    76
3-1-2- سياست‌ها و برنامه‌هاي بهسازي و نوسازي بافت‌هاي شهري در دورة پس از انقلاب اسلامي (1357)    77
3-1-2-1- برنامة اول توسعه اقتصادي – اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران
(1366-1362)    78
3-1-2-2- برنامه دوم توسعه اقتصادي – اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران
(77-73)    79
3-1-2-3- برنامة سوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران
(1383-1379)    83
3-2- طرح‌هاي بهسازي بافت قديم    84

عنوان                                               صفحه

فصل چهارم : مطالعات طبيعي، اجتماعي ـ فرهنگي و اقتصادي شهر سبزوار با تاكيد بر
بافت قديم آن    88
مقدمه    89
4-1- موقع جغرافيايي، حدود و وسعت شهرستان سبزوار    90
4-2- موقع سياسي شهرسبزوار درتقسيمات سياسي شهرستان سبزوار    90
4-3- خلاصه‌اي بر شرايط طبيعي شهر سبزوار    95
4-3- 1- تقسيم بندي منطقه به بخش‌هاي طبيعي    95
4-3-2- زمين شناسي و خصوصيات تكتونيكي منطقه    96
4-3-3- منابع آب    98
4-3-4- خاك شناسي    100
4-3-5- آب و هوا و مشخصات آن    101
4-3-5-1- شاخص‌هاي اقليمي منطقه    103
4-3-5-1-1- درجه حرارت    103
4-3-5-1-2- ميزان بارندگي    104
4-3-5-1-3- رطوبت نسبي    104
4-3-5-1-4- وزش باد    105
4-3-5-1-5- موقعيت خورشيد    105
4-3-5-2- نمودارهاي اقليمي    106
4-4- وضعيت اقليمي سبزوار و آسايش انسان (روش اولگي)    108
4-5- تأثير اقليم در ساخت و بافت شهر    109
جمع بندي و نتيجه گيري    110
مقدمه    112
عنوان                                               صفحه

4-6- ميزان جمعيت و پراكندگي آن در شهرستان سبزوار    113
4-6-1- پيش بيني جمعيت شهر سبزوار براي سال‌هاي 1390 و 1395 با استفاده از مدل رشد نهايي    114
4-6-2- جمعيت، تراكم و  نحوه توزيع آن در شهر سبزوار    115
4-6-3- ساختار سني و  جنسي جمعيت سبزوار    119
4-6-4- ويژگي مهاجرت در شهر سبزوار    123
4-6-5- وضعيت سواد و آموزش در شهر سبزوار    125
4-7- مشخصات جمعيتي بافت قديم    127
4-7-1- سهم جمعيتي بافت قديم از جمعيت كل شهر    127
4-7-2- چگونگي پراكنش جمعيت در بافت قديم سبزوار    127
4-7-3- ساختار سني و جنسي جمعيت بافت قديم سبزوار    128
4-7-4- وضعيت مهاجرت در بافت قديم    131
4-7-5- تحولات جمعيتي بافت قديم    132
4-7-6- توزيع و تراكم جمعيت در بافت قديم    133
4-7-7- تراكم خالص و ناخالص شهري در بافت قديم    135
4-7-8- وضعيت سواد و آموزش در بافت قديم    138
4-7-8-1- بررسي درصد باسوادي در محلات بافت قديم    139
4-8- سابقه سكونت    140
جمع بندي    140
4-9- ساختار اقتصادي و كاركردهاي شهر سبزوار    142
4-9-1- تعيين پايه اقتصادي شهر سبزوار    142
4-10- ويژگي‌هاي اقتصادي جمعيت بافت قديم    145
عنوان                                               صفحه

4-10-1- وضعيت اشتغال در سطح محله‌هاي بافت    145
4-10-2- جمعيت فعال و غير فعال بافت قديم    147
فصل پنجم : خلاصه‌اي بر جغرافياي شهري و شهرشناسي سبزوار    149
مقدمه    150
5-1- تاريخ مختصر سبزوار    151
5-2- وجه تسميه    153
5-3- موقع سبزوار در سلسله مراتب شهري خراسان و كشور    154
5-4- روند رشد فيزيكي شهر سبزوار    155
5-4-1- توسعه فيزيكي و تغييرات ساخت كالبدي در دورة اول (1345 – 1300)    156
5-4-2- توسعه فيزيكي و تغييرات ساخت كالبدي شهر در دورة دوم (1365 – 1345)    158
5-4-3- توسعه فيزيكي و تغييرات ساخت كالبدي شهر در دورة سوم  (1375 – 1365)    159
5-5- اثرات توسعه فيزيكي بر بافت قديم شهر سبزوار    162
5-6- نقش عمومي شهر سبزوار    164
جمع بندي و نتيجه گيري    166

فصل ششم : مشخصات، ويژگي‌ها، محدوديت‌ها و امكانات فيزيكي كالبدي بافت قديم سبزوار    168
مقدمه    169
6-1- مشخصات جغرافيايي بافت قديم سبزوار    170
6-2- بررسي بافت قديم، ويژگيها و مشخصات آن    175
6-2-1- تراكم و دانه بندي بافت قديم    181
6-2-2- جمع بندي ويژگي‌هاي بافت قديمي شهر سبزوار    182
6-3- آثار و بناهاي باارزش تاريخي در بافت قديم سبزوار    186
عنوان                                               صفحه

6-4- كاربري‌هاي موجود در بافت قديم سبزوار    193
6-5- شبكه‌هاي ارتباطي    201
6-5-1- راه‌هاي درون منطقه‌اي    201
6-5-2- راه‌هاي درون شهري    201
6-5-3- بررسي وضعيت خيابانهاي محصور كنندة بافت قديم به لحاظ ساختار ارتباطي و شرياني آن    204
6-5-4- طبقه بندي معابر بافت قديم از نظر سلسله مراتبي بر حسب نقش و عملكرد    205
6-5-5- گذرهاي قديمي بافت قديم سبزوار    206
6-6- مسائل و مشكلات فيزيكي ـ كالبدي بافت قديم سبزوار    210
6-6-1-مشكلات مربوط به شبكة معابر بافت    210
6-6-2-كمبود عناصر خدماتي، تأسيساتي و تسهيلات شهري و زير بنايي    212
6-6-3- فرسودگي و فشرده بودن بناهاي موجود در بافت قديمي    215
6-6-3-1- خصوصيات كالبدي مساكن بافت قديم سبزوار    217
6-6-3-1-1- كيفيت ابنيه    217
6-6-3-1-2- عمر ساختمان    218
6-6-3-1-3- نوع مصالح ساختماني    218
6-6-3-1-4- تعداد طبقات    218
6-6-3-1-5- نحوة تصرف مسكن    219
6-6-3-1-6- مساحت زير بنا و تعداد اتاقهاي واحدهاي مسكوني موجود در بافت قديم    220
6-6-4- تعارض بخشهاي بافت قديم با ساختار كلي شهر    220
6-6-5- تراكم و تمركز فعاليت‌ها    220
6-6-6- كاهش ارزشهاي محله‌اي و سكونتي    221
عنوان                                               صفحه

6-6-7- انحطاط كيفيت فرهنگي و بصري    221
6-7- امكانات فيزيكي ـ كالبدي بافت قديم سبزوار    222
6-7-1- فرسودگي و وجود سطوح مخروبه در بافت    222
6-7-2- امكانات شبكة حمل و نقل    222
6-7-3- امكانات، تاسيسات و تجهيزات زيرساختي    223
6-8- اهداف بهسازي بافت قديم ناشي از مسائل، مشكلات و پتانسيل‌هاي موجود    223

فصل هفتم : آزمون فرضيات و نتايج    229
7-1- بررسي فرضيه‌ها    230
7-1-1- فرضيه اول    230
7-1-2- فرضيه دوم    235
7-1-3- فرضيه سوم    241
7-1-4- فرضيه چهارم    248
1-3-5-بافت قديم، عامل تبادل فرهنگ    252
2-3-5-طراحي شهري : تجلي و تبلور فرهنگي    253

فصل هشتم : ارائه راهكارها و پيشنهادات    258
ارائه راهكارها و پيشنهادات    259
منابع و مأخذ    264
منابع انگليسي :    272
منابع الكترونيكي :    273

پيشگفتار

ايران با تاريخ بلند شهر نشيني داراي كهن شهرها و سكونت‌گاههاي باستاني متعدد و متنوع در زيست بوم‌هاي گوناگون سرزميني است. چشم اندازي گذرا بر سيماي شهرنشيني ايران بافت‌هاي قديمي پرارزشي را به نمايش مي‌گذارد كه ميراث‌هاي فرهنگي اين جامعه كهن در آنها نهفته است اما در چند دهه اخير بافت‌هاي مزبور تحرك و نشاط گذشته خود را از دست داده و در آستانه ويراني و تخريب قرار گرفته و محيطي نامناسب و بسيار كم رونق را براي زندگي ساكنين خود به وجود آورده است ولي با وجود همة اين مسائل در ارزش وجودي آنها جاي هيچ گونه شك و ترديدي نيست و تصور ما بر اين است كه پژوهش و مطالعات بنيادي و شناخت جغرافيايي از اين بافتهاي شهري نخستين گامي است كه براي هر گونه حركت عمراني با هدف بهسازي و باز زنده‌سازي آنها ضرورت كامل دارد.
بطور كلي بافت‌هاي قديم به عنوان بخشهاي مهمي از شهرها كه نشان دهندة گذشته و هويت آنها بوده در بيشتر كشورهاي دنيا مورد توجه ويژه قرار دارند. در كشور ما نيز كه سابقة شهرنشيني كهن و ديرينه‌اي دارد و به عنوان هسته اوليه شهر و قسمتي كه نحوه انديشيدن و نگرش نياكان ما را در جنبه‌هاي مختلف زندگي نشان مي‌دهد مورد توجه معماران و برنامه‌ريزان شهري قرار داشته و عموماً از زاويه و ديد فرهنگ، هنر و زيبايي شناسي آن را بررسي مي‌كنند و با هدف اصلاح كالبدي و سامان دهي آنها برنامه‌ها و راهكارهايي را ارائه مي‌كنند. بافت قديم سبزوار نيز به مانند بافت قديمي ساير شهرها با توجه به دارا بودن ارزشهاي تاريخي و فرهنگي و داشتن مشكلاتي نظير افول كيفيت كالبدي، وضعيت وخيم زيست محيطي، دشواري دسترسي و مشكلات ترافيكي، كمبود عناصر خدماتي و انحطاط كيفيت فرهنگي و بصري نيازمند ارائه برنامه‌ها و راهكارهايي جهت ساماندهي و احياء مي‌باشد. بدين ترتيب تحقيق حاضر در هشت فصل به شرح زير تدوين يافته است.
فصل اول شامل طرح تحقيق مي‌باشد. در اين فصل با طرح مسأله، ضرورت و اهميت آن و با توجه به اهداف آن فرضيات تحقيق مشخص گرديده است و با توجه به محدوده مورد مطالعه جامعه آماري و حجم نمونه، روش تحقيق و چگونگي تجزيه و تحليل اطلاعات مشخص شده است.
در فصل دوم چهارچوب نظريه تحقيق اعم از نظريه‌ها و راهبردهاي ارائه شده در رابطه با بهسازي بافت قديم تبيين گرديده است بررسي ديدگاههاي نظري در اين رابطه و آشنايي با چگونگي برخورد با بافتهاي قديمي در كشورهاي مختلف جهت استفاده در تجزيه و تحليل و ارائه راهكارهاي پيشنهادي مي‌باشد.
در فصل سوم به بررسي سياست‌ها و قوانين مداخله در بافت قديم و بهسازي و نوسازي آن در شهرهاي ايران در مقاطع زماني مختلف پرداخته شده است.
در فصل چهارم به بررسي ويژگيهاي طبيعي، جمعيتي و اقتصادي سبزوار با تأكيد بر بافت قديم پرداخته شده است.
در فصل پنجم به بررسي جغرافيايي شهري و شهرشناسي سبزوار و روند توسعة فيزيكي شهر از آغاز تا اوايل قرن حاضر پرداخته شده است زيرا بهسازي بافت قديم بايد با توجه به پيشينه تاريخي و سير و روند شكل گيري و تحول بافت شهر در ادوار مختلف تاريخي صورت بگيرد.
در فصل ششم به شناخت دقيق بافت قديم سبزوار، ويژگيها، مشخصات شبكه معابر، نحوه توزيع كاربري‌ها در بافت قديم، خصوصيات كالبدي مساكن ، محدوديت‌ها و امكانات فيزيكي ـ كالبدي بافت قديم و اهداف برنامه‌هاي بهسازي بافت پرداخته شده است
و سرانجام در فصل هفتم با استفاده از نتايج پرسشنامه‌ها به بررسي آزمون فرضيات و نتايج پرداخته شده است.
و سرانجام در فصل هشتم به ارائه راهكارها و پيشنهادات پرداخته شده است.
 







فصل اول :



طرح تحقيق

 
           1-1- بيان مسئله و تشريح ابعاد آن

بافت‌هاي فرسوده و ناكارآمد شهري بخش قابل توجهي از سطح شهرهاي كشور را تشكيل مي‌دهد اين بافتها از يك سو از طيف گسترده مشكلات كالبدي، عملكردي، ترافيكي و زيست محيطي رنج مي‌برند و از سوي ديگر مهمترين پتانسيل شهرها براي استفاده از زمين جهت اسكان جمعيت، تامين فضاهاي باز خدماتي و نيز بهبود زيست محيطي محسوب مي‌شوند. ضمناً مشكلات كالبدي كه بافت‌هاي قديمي با آن روبرو هستند فرسودگي شديد بناها، مشكلات مربوط به شبكه معابر نامنظم و ناكافي در بافت، تراكم و پيوستگي اجزاء بافت، مسائل و مشكلات مربوط به تيپ و نوع بناهاي مسكوني، مسائل ناشي از مصالح به كار رفته و نحوه مرمت بناها و كمبود خدمات و تأسيسات و تسهيلات شهري و زيربنايي و ... هستند كه بافت قديمي شهرها را در پاسخگويي به نيازهاي امروزي زندگي دچار نارسايي‌هاي كرده است (شماعي و پوراحمد، 1384، ص 123).
در اينكه شهر پديده‌اي تاريخي است ترديدي وجود ندارد. چنين پديده‌اي نمي تواند از پيشينه خود بگسلد از اين رو در رشد و توسعه فضايي، كالبدي توجه به ويژگيهاي بومي ضروري است. بخش چشمگيري از تاريخ و فرهنگ شهر در كالبد آن تجلي مي‌يابد كه نشان دهنده
ارزشها، باورها، اعتقادات، هنرها، توان فني و ساختار اجتماعي – اقتصادي و سياسي و ... نسل‌هاي گذشته است (همان منبع : ص 37).
بافتهاي تاريخي علاوه بر اينكه واجد ارزشهاي زيبايي شناختي و هويت بخشي شهرهاي ما هستند هنوز در بسياري از شهرها محل سكونت و معيشت ميليونها نفر از شهروندان به شمار
 مي‌روند (كلانتري و حاتمي نژاد، 1385 : ص 139).
از اين رو، چنانچه در جهت بهبود مشكلات در بافت قديمي شهرها برنامه ريزي اصولي و صحيحي صورت نگيرد روند فرسودگي و تخريب بافت‌هاي قديمي تسريع گشته تا جائي كه حتي حيات شهري به خطر خواهد افتاد.
شهر سبزوار يكي از شهر‌هاي كهن در استان خراسان رضوي مي‌باشد كه به لحاظ تاريخي داراي قدمت طولاني مي‌باشد و بافت قديمي آن داراي ارزش و اعتبار تاريخي مي‌باشد. اقداماتي كه جهت بهبود مشكلات و بافت قديم شهر سبزوار صورت مي‌گيرد نبايد تنها در قالب اقدامات كالبدي، اصطلاحاً بازسازي از نوع تخريب و دوباره ساختن باشد زيرا در بسياري از هسته‌هاي قديمي، آنچه داراي ارزش است نه تنها كالبد موجود و بناها و ساخت شهرهاي آن، بلكه گذرها، مراكز محله اي، روابط اجتماعي بين ساكنين، يادمان‌ها و نشان‌هاي بافت است كه داراي ارزش اجتماعي و فرهنگي است لذا در بسياري از عرصه‌ها بهسازي بافت و اقدام خرد و مشاركتي با مردم ساكن در آن شيوه بسيار مطلوب و پايداري را ارائه مي‌دهد كه مي‌تواند در طول دوره كوتاه مدت صورت پذيرد و رفاه شهروندي را در بافت فراهم سازد.
از آنجا كه بافت قديم شهر سبزوار به مانند بافت قديمي بسياري از شهرها داراي ارزشهاي تاريخي، فرهنگي و اجتماعي مي‌باشد و از سوي ديگر، اين بافت نيز به مانند بافت قديمي ساير شهرها از مشكلات كالبدي، عملكردي، زيست محيطي و اجتماعي رنج مي‌برد لذا جهت جلوگيري از روند فرسودگي و تخريب بافت، برنامه ريزي جهت بهسازي بافت قديم لازم و ضروري است.

1-2- محدوده و مقطع زماني تحقيق

بافت مورد مطالعه در اين تحقيق شامل قديمي ترين محلات و بخشهاي مسكوني شهر سبزوار مي‌باشد كه هستة اوليه شهر را تشكيل داده است و داراي شكلي ارگانيك بوده كه اين بافت در محدودة خيابانهاي طبرسي در جنوب، خيابان اسدآبادي در شمال، خيابان كاشفي در شرق و خيابان عطاملك در غرب قرار دارد و با مساحتي در حدود 2/182 هكتار و جمعيتي بالغ بر 15962 نفر در مركز شهر قرار دارد و داراي هفده محله مي‌باشد. دليل انتخاب شهر سبزوار جهت مطالعه، بعلت آشنايي اينجانب با اين محدوده كه زادگاه من نيز مي‌باشد، بوده و هميشه سعي داشته‌ام كه گامي كوچك براي بهبود مسائل و مشكلات آن بردارم.
از سوي ديگر سبزوار يك شهر تاريخي و كهن با قدمت طولاني در ايران مي‌باشد كه تاكنون مطالعات بسيار كمي راجع به آن صورت گرفته است و اين تحقيق مي‌تواند به معرفي و شناخت آن كمك شاياني نمايد.
در زمينه مطالعات جمعيتي، اقتصادي و اجتماعي نيز از آمار دوره‌هاي سرشماري 75-35 و در بعضي موارد از آمار سال 1385 استفاده شده است. مقطع زماني اين پژوهش نيز در سال 85 و اواخر سال 86 بوده است.

1-3- اهميت و ضرورت تحقيق

اهميت و ضرورت حفظ آثار كهن نه به عنوان پديده‌هايي نمادين، بلكه به دليل شناخت سير تحول و تكامل تاريخ شهرسازي و تمدن شهرنشيني، حفظ هويت و اصالت شهري و تبيين حيات شهري بر اساس شواهد و مدارك علمي همواره مورد توجه بوده است. به طور كلي عناصر و فضاهاي بافت شهري عمري محدود دارند و با گذشت زمان دچار تغيير و فرسودگي مي‌شوند به عبارتي ديگر هيچ فضايي و بنايي بدون بهسازي و مرمت و نوسازي نمي تواند دوام و بقاي طولاني داشته باشد.