پژوهشي در تناسب آيات

فهرست مطالب
عنوان                                                                                                  صفحه
مقدمه:    1
بيان مسأله:    3
اهميت موضوع:    6
سؤالات اصلي:    10
سؤالات فرعي:    10
فرضيه:    10
چكيده:    11

بخش اول: بررسيهاي مفهومي    12
بررسي لغوي تناسب:    13
بررسي لغوي سياق:    14
بررسي لغوي اسباب النزول:    15
بررسيهاي اصطلاحي:    16
تعريف اصطلاحي تناسب:    16
تعريف اصطلاحي سياق:    25
تعريف اصطلاحي اسباب النزول:    28
مقايسه بين تناسب، سياق و اسباب النزول:    31
انواع تناسب    37
بخش دوم: پيشينه پژوهشها و آراء علما در مورد تناسب:    45
فصل اول: سده هاي اول تا پنجم    46
فصل دوم: سده هاي ششم تا نهم    52
فصل سوم: سده هاي دهم تا چهاردهم    62
فصل چهارم: علماي معاصر    70
فصل پنجم: مستشرقين    74

بخش سوم: پژوهشهاي موردي آيات    78
فصل اول: سوره بقره آيات 39-30    79
فصل دوم: سوره آل عمران آيات 61-33    92
فصل سوم: سوره نساء آيات 88-80    103
نتيجه گيري:    112
فهرست منابع    115



مقدمه:
(امام رضا (ع) مي فرمايند: قرآن ريسمان و دستگيره محكم الهي است، قرآن راه برتري است كه انسانها را به سوي بهشت ره مي نمايد و از آتش دوزخ مي رهاند، گذشت زمان آنرا فرسوده نمي كند و گفتار آدميان آن را تباه نمي سازد زيرا ويژه زماني خاص نيست و دليل روشني براي همه انسانهاست. از پيش رو و پشت سر، خط بطلان بر آن كشيده نمي شود، كتابي است فرود آمده از سوي حكيم حميد) 
اين معجزه جاويد كه به صورت كتابي مشتمل بر سور و آيات است، مجموعه اي هدفمند، منظم و يكپارچه است كه در عين كامل بودن و مشتمل بودن بر تمام نيازهاي بشر از هر گونه ضعف و يا زيادت مبراست.
قرآن كريم دريچه اي است مابين خالق و مخلوق، خالقي ازلي و ابدي و مخلوقي فاني و اين كتاب مقدس در همه ادوار، پاسخگوي بشر تشنه حقيقت و خواهان شناخت خالق خويش است شناخت قرآن براي هر فرد عالم به عنوان فرد عالم و براي هر فرد مؤمن به عنوان يك فرد مؤمن امري ضروري و واجب است. شناخت قرآن از آن جهت ضروري است كه اين كتاب، در تكوين سرنوشت جوامع اسلامي و بلكه در تكوين سرنوشت بشريت مؤثر بوده است. نگاهي به تاريخ، اين نكته را روشن مي كند كه عملاً هيچ كتابي به اندازه قرآن بر روي جوامع بشري و بر زندگي انسانها تاثير گذار نبوده است.
در اين تحقيق بر آنيم تا يكي از وجوه اعجاز قرآن يعني وجود تناسب و هماهنگي ميان آيات قرآن كريم را بررسي كنيم.
منابع اصلي در اين تحقيق اولاً كتبي است كه به طور مستقيم به بحث تناسب آيات پرداخته و ثانياً كتابهايي كه اين بحث را در ميان فصول و بخشهايشان آورده اند و در بحث موردي، يعني اثبات وجود تناسب بين دسته هاي مختلفي از آيات منبع اصلي كتب تفاسير است كه در اين ميان از مهمترين كتابهاي تفسيري شيعه و سني استفاده شده است.
اين تحقيق مشتمل بر كليات و سه بخش و هشت فصل مي باشد كه به بررسي وجوه مختلف مطرح در خصوص تناسب آيات پرداخته شده است.
اميد است با بررسي هاي بيشتر و يافتن هر چه بيشتر حقايق در اين زمينه راه به سوي دستيابي به درياي بيكران معارف قرآن هموار تر گردد.
بيان مسأله:
كتاب الهي به اعتبارهاي مختلف به اجزائي تقسيم مي‌شود، از جمله سوره، آيه، جزء، حزب و… آنچه كه آشكار است، اين است كه از زمان نزول، آيات و سور به طور مجزا وجود داشتند، و با استفاده از احاديث مي توان به اين مطلب دست يافت و همچنين اكثر علماي علوم قرآني معتقدند، همزمان با نزول آيات، پيامبر اكرم (ص) جايگاه دقيق آنها را نيز مشخص مي فرمودند، بنابراين ترتيب آيات توقيفي است. همچنانكه بسياري از علماي اسلامي نيز بر اين مطلب تصريح دارند از جمله:
(زركشي در البرهان مي نويسد «فاما الايات في كل سوره و وضع البسمله اوائلها فترتيبها توقيفي بلاشك و لا خلاف فيه» سيوطي در الاتقان خود بر همين نظر است و چنين مي نويسد:«الاجماع و النصوص المترادفه علي ان ترتيب الايات توقيفي لاشبهه في ذلك اما الاجماع فنقله غير واحد، منهم الزركشي في البرهان و ابوجعفر ابن زبير في مناسباته و عبارته: ترتيب الآيات في سورها واقع بتوقيفه (ص) و امره من غير خلاف في هذا بين المسلمين»، محمد عبدالعظيم زرقاني كه از ديگر دانشمندان علوم اسلامي است نيز مي‌نويسد:«انعقد اجماع الامة علي ان ترتيب آيات القرآن الكريم علي هذا النمط الذي نراه اليوم بالمصاحف كان بتوقيف من النبي (ص) عن الله تعالي و انه لا مجال للرأي و الاجتهاد فيه
حال كه ثابت شد ترتيب آيات توقيفي است و براساس حكمت الهي مي باشد و لغو و بيهوده نيست، و ديده مي شود كه برخي آيات مجاور شامل موضوعات مختلف و متفاوت هستند و در بعضي موارد ديده مي شود حتي در يك آيه نيز موضوعات كاملاً متفاوت مطرح است، در يك ديد كلي، گاهاً اختلاف در يك آيه، تفاوت در عبارات مجاور، اختلاف موضوعات مطرح در يك آيه با
عبارت انتهايي، اختلاف ميان آيات مجاور، اختلاف ميان آيات يك سوره، اختلاف ميان سوره هاي مجاور ديده مي شود ولي در پس اين اختلافات حكمت و يا حكمتهايي نهفته است كه كشف همه آنها نيازمند غور و بررسي فراوان و استفاده از منبع بيكران علم معصومين (ع) مي باشد.
و اما در مورد تناسب سوره ها از آنجا كه توقيفي بودن آنها ثابت شده نيست و حداقل در پاره‌اي موارد، چينش اجتهادي سور براي ما محرز است در اين تحقيق وارد حيطه تناسب سور نشده‌ايم و بررسي هاي انجام شده بر روي تحقيقات صورت گرفته در مورد تناسب سور نشان مي دهد، غالب ارتباطات ذكر شده، با تكلف، ابداعي و ذوقي بوده و داراي پشتوانه محكم و قابل اعتمادي نيست، بنابراين در اين بحث به اين موضوع پرداخته نشده است.
نكته ديگر اين است كه به دليل شباهت سه واژه: سياق، اسباب النزول و تناسب، گاهاً اين واژگان به جاي يكديگر استعمال مي شوند و اين در حالي است كه حوزه اين سه علم از يكديگر تفكيك شده است. (اسباب النزول، پيوند يك يا چند آيه با بافت تاريخي آن آيات را بيان مي كند، اما علم مناسب ميان آيات و سوره ها ترتيب تاريخي در نزول آيات قرآن را كنار مي گذارد و رابطه اي ميان آن آيات و سوره ها را در ترتيب كنوني متن قرآني بررسي مي كند و سياق قرايني است كه در شناساندن معناي متن نقش دارد) ، با توجه به تعاريف مذكور روشن مي شود كه اين سه حوزه عليرغم شباهتهايي، از يكديگر قابل تفكيك مي باشند و نمي توان آنها را به جاي يكديگر بكار برد. و اما موضوع اصلي اين تحقيق كه همان مناسبت ميان آيات مي باشد، يك بحث توصيفي است و عمدة دانشمندان علوم اسلامي به شرايط معنوي و وجود پيوندي نيرومند ميان آيات معتقدند، البته در اين ميان نقدهايي هم وجود دارد كه قويترين آنها متعلق به شيخ عزالدين عبدالسلام (606) مي‌باشد كه معتقد است شرط وجود ارتباط آن است كه موضوع متن، موضوعي واحد باشد و در قرآن كريم كه در مدت زماني طولاني (23 سال) و در شرايط گوناگون و با موضوعات مختلفي نازل شده، نمي توان ارتباطي يافت و كوشش در اين زمينه بيهوده بلكه نادرست مي باشد. ولي غالب انديشمندان با نظرية تناسب آيات موافقند و ادلة مختلفي را در جهت اثبات آن ارائه كرده اند، از جمله مهمترين دلايل بر وجود تناسب ميان آيات مسأله وحدت ذات اقدس الهي و وحدت موضوعي كليه معارف قرآن كريم است كه اثبات مي كند علي رغم مشاهده تشتت و اختلافات ظاهري ميان آيات، همه آنها يك كل تجزيه ناپذير مي باشند و دانش تناسب به گشودن اسرار ترتيب آيات مي پردازد.