مبانی و مستندات قرآنی و روائی نظام فلسفی سهروردی ( شیخ اشراق )

فهرست آيات    
«نسوا الله فا نسيهم انفسهم». (سوره حشر/19)    19
«قد افلح من زكيها و قد خاب من دسيها ». (سوره شمس/ 9-10)    19
«فاذا سويته و نفخت فيه من روحي»(الحجر/29 )     19
« ثم سويته و نفخت فيه من روحه»(سجده/ 9 )     19
« فارسلنا اليهاروحنا » (سوره مريم ايه 17 )    23
« لاهب لك غلاما زكيا » (سوره مريم آيه 19 )    23
« ثم انشاناه خلقا آخر » (سوره مومنون آيه 14 )    23
«ولا تحسبن الذين قتلوا في سبيل الله امواتا بل احيا ء عند ربهم يرزقون » (آل عمران
 آيه 169)    28
« فرحين بما آتيهم الله من فضله» (سوره آل عمران 170 )    29
« و لا تقولوا لمن يقتل في سبيل الله اموات بل احيا ء و لكن لا تشعرون» (بقره آيه 154)    30
« الي ربك يومئذ المساق » (سوره قيامت آيه 30 )     31
ارجعي الي ربك  (سوره فجر آيه 28 )     32
ولقد كرمنا بني آدم و حملنا هم في البر و البحر…( سوره اسرا ء آيه 70 )    34
فالسابقات سبقا (سوره نازعات آيه 4 )    35
فالمدبرات امرا  (سوره نازعات آيه 5 )    35
من كان في هذه اعمي فهو في الاخره اعمي و اضل سبيلا (سوره اسراء آيه 72)    37
« ظلمات بعضها فوق بعض» (سوره نور آيه 40)    38
« كلا بل ران علي قلوبهم ما كانوا يكسبون» (سوره مطففين آيه 14)    38
« و حيل بينهم و بين ما يشتهون» (سوره سبا آيه 54)    40
 « لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم»(سوره تين آيه 4 )      41
« وصوركم فاحسن صوركم»( سوره مومن آيه 64)     41
« ولقد كرمنا بني آدم و حملنا هم في البرّ و البحر»  ( سوره اسراء آيه 70)    41
و رزقنا هم من الطيبات »( سوره اسراء آيه 70)     42
«و فضلنا هم علي كثير ممن خلقنا تفصيلا»(سوره اسراء آيه 72)    42
« و اسبغ عليكم نعمه ظاهره وباطنه» (سوره لقمان آيه 20)    44
«اعطي كل شي خلقه ثم هدي» (سوره طه آيه 50 )    45-76-86-98
«والذي قدر فهدي » (سوره اعلي آيه 3)    46
«ما اصاب من مصيبه في الارض و لا في انفسكم الا في كتاب من قبل ان نبرا ها » (سوره حديد آيه 22)    47
« و عنده ام الكتاب» (سوره رعد آيه 39)    47
«في مقعد صدق عند مليك مقتدر»(سوره قمرآيه 55)    50
 «فلا اقسم بما تبصرون و ما لا تبصرون » (سوره الحاقه آيه 38-39)    53
«فاطر السموات و الارض عالم الغيب و الشهاده» (سوره زمرآيه 47)    53
«الا له الخلق و الامر» (اعراف آيه 52 )    53
« بل يداه مبسوطتان » (سوره مائده آيه 69)     53
« يا ايتها النفس المطمئنه ارجعي الي ربك راضيه مرضيه »(فجر آيه 28-29)      55
« ولله جنود السموات و الارض» (سوره فتح آيه 4 )     56
« خلق الانسان ضعيفا» (سورة نساء، آيه28)    56
« و يفعلون ما يومرون»( نحل/ 50 )    57
« مطاع ثم امين » (تكوير آيه 21 )     57
«واني لا احب الافلين»(سوره انعام آيه 76)    70
«ان الله ياتي بالشمس من المشرق فات بها من المغرب»     71
« الحي الله لا اله الا هو القيوم» (سوره بقره آيه 256)      74
الم  الله لا اله الا هو الحي القيوم (آل عمران آيه 1 و2)      75
« و لا يحيطون به علما»  ( سوره طه110 )     76
« لا تدركه الابصار» (سوره انعام آيه 103)    76
والسموات مطويات بيمينه» (سوره زمر آيه 67)     77
«تبارك اسم ربك» (سوره الرحمن آيه78)      78
« يد الله فوق ايديهم» (فتح آيه 48)    78
« سبح اسم ربك الاعلي » (سوره اعلي آيه 1)    78
« افي الله شك» (سوره ابراهيم آيه 10)    80
و من جاهد وا انما يجاهد لنفسه ان الله لغني عن العالمين (عنكبوت آيه 6 )     85
الله غني و انتم الفقرا ( سوره محمد آيه 38)    85
«ولكن الله ذو فضل علي العالمين» (سوره بقره آيه 25)     90
«ذي الطول لا اله الا هو اليه المصير»(سوره المومن آيه 3 )    90
فارجع البصر هل تري من فطور (ملك آيه /3)    92
« فاينما تولوا فثم وجه الله». (سوره بقره، آيه /115)    92
«كل شي عنده بمقدار» (سوره رعد آيه 8)    93
« من كل شي موزون» (سوره الحجر آيه 19)    93
« ما ربك بظلام للعبيد» (سوره فصلت آيه 46 )    94
«لكل امه اجل فاذا جاء اجلهم لا يستاخرون ساعه و لا يستقدمون» (سورة يونس، آية 49)    94
« سيجزيهم وصفهم» (سوره انعام آيه 140 )     95
« و لا يحيطون به علما» (سوره طه آيه 20 )    98
«لاتدركه الابصار و هو يدرك الابصار (سوره انعام آيه 103)    98-99
الله نور السموات والارض (سوره نور آيه 35)    106
 «واشرقت الارض بنور ربها» (سوره زمر آيه69 )     111
 «و للّه المثل الاعلي » (سوره نحل آيه 60 )    111
«و الشمس تجري لمستقر لها ذلك تقدير العزيز العليم»(يس آيه 38)     112
«والشمس و القمر حسبانا ذالك تقدير العزيز العليم » (سوره انعام آيه 96)    112
«فتبارك الله اخسن الخالقين» (سوره المومن آيه 14)    113
«و من كل شيء خلقنا زوجين لعلكم تذكرون» (سوره الذاريات آيه 49  ‍)    115
«والسموات مطويات بيمينه» (سوره الزمر آيه 67 )    118
« تبارك اسم ربك» (سوره الرحمن آيه 78 )    121
« سبح اسم ربك  الا علي»(سوره الاعلي آيه 1)    121
« يدالله فوق ايديهم» (سوره فتح آيه 10 )    121
« و ما امرنا الا واحده»( سوره القمر آيه )     122
«كلمح بالبصر»( سوره القمر آيه 50)    123
« ويخلق ما لا تعلمون» (سوره النحل آيه 8 )    123
« يخلق ما لا تعلمون» (سوره النحل آيه8 )    129-133
« و ما يعلم جنود ربك الا هو» (سوره المدثر آيه34 )    129
ونصخت فيه من روحي» (سوره الحجر آيه 29)     135
«اقرأ و ربك الاكرام الذي علم بالقلم»(سوره علق، آيه3-4)    135
«علم الانسان ما لم يعلم» (سوره علق، آيه 5)    135
«لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم» (تين/4)    138
«و صوركم فاحسن صوركم» (المومن/‌66)     138
«و لقد كرّمنا بني آدم» (الاسراء/ 72)    138
«سنريهم آياتنا في الآفاق و في انفسهم حتي يتبين لهم انه الحق» (فصلت/53)     139

 
مقدمه:
موضوع اين رساله « مباني و مستندات قر آني و روايي نظام فلسفي شيخ اشراق «سهروردي» است .
 تا آنجا كه بنده سراغ دارم تا كنون در اين زمينه كمتر كسي تحقيق جامعي انجام داده و اين بعد از ابعاد دو مباني نظام فلسفي شيخ شهاب الدين سهروردي را به طور تخصصي مورد مطالعه و تحقيق قرار داده است.
لذا حقير با بضاعت بسيار كم و بدون ادعا در پرتو عنايت حضرت ولي عصر (عج) سعي نمودم از لا به لاي كتب و رسائل حكيم اشراقي شيخ شهاب الدين سهروردي و ساير تاليفاتي كه درباره اين مكتب فلسفي نگاشته شده است رسالت خود را به منصه ظهور برسانم تا چه قبول افتد و چگونه در نظر آيد.
همتم بدرقه راه كن اي طائر قدس                      كه دراز است ره مقصد و من نو سفرم
اميد آن است كه صاحبان خرد و انديشه و جويندگان معرفت  در بر خورد با معايب و نواقص اين اثر از در اغماض در آيند و چون خداي ارحم الراحمين بنده پروري كنند و ما را مورد لطف و عنايت خود قرار دهند.
شايان ذكر اين كه نظر به گستردگي موضوع و تفرق و پراكندگي استنادات سهروردي به متون ديني بر آثار و مكتوباتش، براي پرهيز از نظام گسيختگي و ايجاد نظم هر چه بيشتر مباحث اين پايان نامه، ندارنده سعي نموده‌است مطالبي را كه شيخ اشراق در آنها به آيات و روايات متعدد استناد جسته است حتي المقدور در چهار موضوع ذيل بسته بندي كند و به بحث و بررسي و نحوه استدلال شيخ اشراق با آنها بپردازد :
1- علم النفس 2- معرفت واج الوجود 3- نور و ظلمت 4- عالم عقول
در ضمن شيخ اشراق در مباحث جسم، جوهر، عرض و تعريف هيچگونه استنادي به آيات قرآني و روايات نداشته است.
 
1-2- سؤالات اصلي تحقيق: اين تحقيق مبتني برسه سؤال است:
1- سهروردي در چه بحث هائي از آيات و روايات استفاده كرده است؟
با توجه به مطالعه و پژوهش در آثار و تاليفات سهروردي چنين به نظر مي رسد كه ايشان در مبحث نفس و عقول ونور و ظلمت بيش از ساير مباحث ديگر به آيات قرآن و روايات استناد كرده است از جمله در رساله الالواح العماديه سعي بسيار كرده است تا آراي فلسفي را پس از اينكه با براهين مستدل ساخته، با آيات قرآني توجيه و تائيد كند و در مقدمه اين كتاب نيز به اين موضوع تصريح كرده است.
2- سؤال اصلي ديگر اين تحقيق در ارتباط با اين مطلب است كه سهروردي چگونه براي بيان حكمت فلسفي خود به آيات و روايات استناد جُسته است؟
به نظر مي رسد هدف اصلي شيخ اشراق در استناد به آيات قرآن و روايات بيشتر اين بوده است كه از يك سو برتاثير سخن خود بيفزايد و خواننده را در پذيرفتن آراء فلسفي تشويق كند و از سوي ديگر در مقابل مخالفان فلسفه آيات و احاديث را وقايه ي افكار فلسفي و عرفاني خود قرار دهد و كلام الهي را مويد سخن خويش سازد. همچنين نكته مهم ديگر در ارتباط با اين سؤال بيان اين مطلب است كه استفاده از آيات و روايات در حكمت فلسفي سهروردي عمدتاً در جهت تبيين سازگاري ميان عقل و وحي بكار رفته است. بر همين اساس سهروردي در حكمت مشربي پايه ريزي نمود كه جامع بحث و استدلال و نيز ذوق و شهود بود و پويندگان اين طريقه حكمت را بهترين جويندگان دانش الهي مي نامد.
3- شيخ اشراق براي استفاده از آيات و روايات از كدام يك از روش هاي هرمونتيك (اصالت ظهور، برداشت هاي باطني از آيات و روايات و …)استفاده كرده است؟
با توجه به تحقيقات انجام گرفته انعكاس كلام الهي و احاديث نبوي در نوشته هاي سهروردي بيانگر توجه خاص شيخ اشراق به قرآن و روايات است.
سهروردي از كلام الهي براي تائيد آراء فلسفي و عرفاني خود استفاده مي كند و در اين كار به روال صوفيه به تاويل يعني تفسير باطني آيات قرآني مي پردازد كه در اين تحقيق به نمونه هايي اشاره شده است.
سهروردي مانند بيشتر حكماء و متفكران اسلامي در پي تلفيق ميان دين و فلسفه و تطبيق تعاليم ديني با مباني فلسفي است. مي خواهد معقول و منقول را به هم نزديك سازد و قرآن و برهان را پشتوانه سخن خود قرار دهد. و به همين جهت گاهي بيان هر مطلب و اقامه هر دليل با يك يا چند آيه همراه است.
سهروردي سعي نموده است تا آثار فلسفي خود را پس از اينكه با براهيني مستدل ساخته با آيات قرآني توجيه و تائيد كند و بدين ترتيب بين عقل و ذوق و شرع وفق مي دهد.
مي توان ادعا كرد سهروردي آيات و احاديث تاويل شده را به مثابه ي زمينه هاي تائيدكننده و مؤثر در جهت گيري اعتقادي خود مخصوصاً در مباحث مربوط به مبدا و معاد و معرفت نفس و فرجام نفوس انساني و كيفيت سيروسلوك روح آدمي تلقي نموده است.






1-3- ضرورت تحقيق: حكمت اشراق يكي از مكتب هاي مهم و اساسي در فلسفه اسلامي است. از آن جا كه قرآن و سنت در زمره پايه هاو شالوده هاي شكل گيري اين مكتب فلسفي به حساب مي آيد و انعكاس كلام الهي و احاديث نبوي در آثار و تاليفات سهروردي مطلبي است كه نمي توان آن را ناديده گرفت و از طرفي تا آنجا كه سراغ دارم در اين زمينه كمتر كسي تحقيق جامعي انجام داده وبه اين بعد از ابعاد ومباني شيخ اشراق به طور تخصصي پرداخته يا تحقيق نموده است.  بنابراين لازم دانستم موضوع رساله را به اين عنوان اختصاص دهم.
1-4- هدف تحقيق: سهروردي جهت تائيد دست آوردهاي فلسفي و عرفاني خود كه عمدتاً بر مبناي تلفيق ميان كشف (ذوق) و استدلال
(بحث) بنا شده است از منابع متون اسلامي از جمله قرآن و روايات استفاده كرده است و هدف اصلي او از تمسك به آيات و روايات اين بوده كه نشان دهد عقل و نقل هدف يگانه اي دارند و با يكديگر سازگارند و آنچه در حكمت و عرفان ازطريق تعقل و سلوك باطني در مي يابيم مورد تائيد قرآن و حديث  است. بديهي است كه نتايج اين تحقيق مي تواند مورد استفاده ي تمام  مراكز يا موسسات علمي-پژوهشي كه تحقيق و پژوهش درباره ياحوال وآثار سهروردي رادر زمره ي فعاليت هاي خود به شمار مي آورند قرار گيرد.
1- 5 -  اين تحقيق نظري مي باشد و از طريق مطالعه پژوهش در آثار و تاليفات شهاب الدين سهروردي و ساير مؤلفيني كه در ارتباط با مكتب اشراق به تحقيق و اظهارنظر پرداخته اند تهيه و تدوين گرديده است. روش تجزيه و تحليل اطلاعات به صورت كيفي مي باشد و سعي برآن است كه اطلاعات جمع آوري شده به صورت توصيفي تجزيه و تحليل گردد.


1-6- زندگي سهروردي:
شيخ شهاب الدين سهروردي از بر جسته ترين چهره هاي حكمت اسلامي و فرهنگ ايران زمين و گو هري تا بناك در ميان همه ي فرزانگان عالم است. ايشان در سال 549 هجري قمري در قريه سهرورد از توابع زنجان ديده به جهان گشود.
نام ايشان شهاب الدين يحيي بن حبش بن اميرك سهروردي ملقب به شيخ اشراق است كه همچون شهابي زود گذر طي عمري كوتاه آسمان معرفت اسلامي را با نور خود بر افروخت .
 سهروردي تحصيلات اوليه خود را در خدمت مجد الدين جيلي در مراغه انجام داد و در آنجا با فخر رازي هم درس بود. سپس براي ادامه تكميل تحصيلات خود از مراغه عازم اصفهان شد و در آنجا بحث هاي منطقي را نزد ظهير الدين فارسي (ظاهر الدين قاري ) فرا گرفت و با افكار و آراي شيخ الرئيس كه در آن زمان در كمال شهرت بود آشنائي كامل يافت .
 سپس به سير و سلوك معنوي پرداخت و سير افاقي و انفسي كرد و مانند بسياري ديگر از بزرگان، تصوف دروني را با سفر در بلاد گوناگون اسلامي توام ساخت . سر انجام در شهر حلب اقامت گزيد و در آنجا با حاكم شهر ملك ظاهر پسر صلاح الدين ايوبي ديدار كرد و ملك مقدمش را گرامي داشت و لذا خواست در حلب بماند .شيخ دعوت ملك را پذيرفت و درس و بحث خود را در مدرسه حلاويه آغاز كرد و در همان جا بود كه شاگرد وفادارش شمس الدين محمد شهرزوري مولف كتاب نزهه الارواح و روضه الافراح به وي پيوست .تا اينكه فقهاي قشري كه تنها به ظواهر شريعت توجه داشتند به علت مخالفت با عقايد وي شوريدند و سخنانش را خلاف اصول دين پنداشتند تا جائي كه ملك ظاهر را به قتل او تشويق كردند و سر انجام ملك ظاهر خلاف ميل باطني خود شيخ را در حلب زنداني كرد و در سن 36 يا 38 سالگي به نحو مرموزي بدرود حيات گفت.
1-7- مكتب اشراق:
سهروردي در زماني مي زيست كه علم كلام در اوج اقتدار بود و منابع بسيار غني در علم كلام وجود داشت و نيز فلسفه به شكل يوناني آن كاملا شناخته شده و آثار غني فارابي و ابن سينا تدوين يافته بود .علوم ديني نيز رواج بسيار فراواني يافت و انواع تفسير بر متون مختلف او در دسترس همگان قرار داشت و از همه مهمتر آن ايام دوران اقتدار عرفان و تصوف بود و آنچه سهروردي بر اينان افزود قطب بسيار حساس تفكر ايراني و بر گرفته از آواي ايرانيان باستان بود لذا ايشان در ملتقاي سه جريان فكري عمده قرار داشت:
نخست: افكار يونانيان كه تو سط مترجمان اسلامي و فلاسفه اسلامي نقل شده بود .
دوم : معتقدات مذهبي بر آمده از حكمت خسرواني كه مروجان آن تعداد انگشت شماري از زرتشتيان يا مختصري از كتب باقي مانده از ايران قديم و تعداد محدودي از عرفاي ايراني بودند كه ميل به ابقاي اين اعتقادات داشتند.
 سوم:دريافتهايي عميق و دقيق عرفاي اسلامي كه در شعب تفكر اسلامي بسيار پرتلاطم مي نمودند.
 اجتماع اين سه جريان نتيجه اش آثار و تا ليفاتي است از شيخ شهاب الدين سهروردي كه افكار حكمت اشراق را ارائه مي كند.]11[
به عبارت ديگر  حكمت اشراق چنانچه معروف است و بسياري از شارحان و مو رخان فلسفه در جهان اسلام اشاره كرده اند منابع گوناگون دارد از يك سو ريشه در حكمت خسرواني دارد. و از سوي ديگر از روش فلسفي مشائي به ويژه روش برهاني استفاده مي كند و سخت مي كوشد بينش و حدس فلسفي افلاطوني را پردازش كند و آن را در قالب فلسفي در آورد.
 همچنين با تاويل و تفسير آيات قر آن بسياري از نكات ظريف قر آني را توضيح مي دهد. از جمله در رسائلي مانند الواح عمادي و هياكل النور همواره پس از بيان فلسفي مطلب مورد نظر، از راه تاويل آيات قرآني نيز مسائلي بسيار عميق را مطرح مي كند.
حكمت اشراقي نوعي بحث از وجود است كه تنها به نيروي عقل و قياس برهاني توجه نمي كند بلكه شيوه استدلالي محض را با سير و سلوك قلبي همراه مي سازد .
 فيلسوف اشراقي مي كوشد آنچه را در مقام بحث و نظر و بر پايه براهين محكم عقلي استوار مي كند به تجربه دروني در يابد و  به ذائقه دل نيز برساند.