نقش پل در رابطه با شهر اصفهان

در ارتباط با شهرهائي كه با رودخانه همراه بوده اند و نقش رودخانه عامل مهمي در حيات آنها داشته است پل مطرح مي شود.اصفهان شهري در كنار رودخانه ي زاينده رود به همراه موقعيت خاص خويش در منطقه پر عبور از قديم تا كنون در ارتباط با رودخانه نقش مهمي را در جهت سازه هاي مختلط با پل داشته است.
يهوديه و جي دو شهر در منطقه اصفهان امروزي به وسيله پل شهرستان به بخش جنوبي رودخانه زاينده رود مرتبط مي شوند.
پل شهرستان داراي چندين اهميت در منطقه به حساب مي آيد در درجه اول تنها راه ارتباطي با بخش جنوبي رودخانه و در درجه بعدي به عنوان مركز كنترل در جهت ورود و خروج اجناس باجگيري شناسائي افرادي كه به منطقه وارد و خارج مي شود.
گفته ميشود كه پلي نيز در قبل از صفويه در منطقه اصفهان ساخته مي شود و اين پل در جاي فعلي پل خواجو قرار داشته است و با طرح اندازي جديد توسط شاه عباس براي شهر اصفهان در جهت تقويت شبكه ارتباطي خويش كه بر مبناي چهار باغ قرار داشته اين پل مسدود مي گردد كه بعدها پل خواجو طراحي مي شود.
البته بايستي توجه داشت كه هنوز پل خواجو در اين زمان طرح نبود و پل عباس آباد پلي كه در اين قسمت قرار داشته مورد توجه بوده است.
بستن پل خواجو به عنوان راه ارتباطي در جهت برگردان شبكه اقتصادي از جهت شرق به غرب بوده است وبعدا” كه قدرت حكومتي صفوي در اصفهان پاي محكم مي كند شاه عباس با ساختن پل خواجو در اين مكان شبكه سازي كالبدي اصفهان را كامل مي سازد.
عاملي ديگري نيز در ساختن پلها در اين شهر مورد توجه بوده و آن بناي اين پلها به صورتي متفاوت از ديگر پلها در كشور. اين عمل به صورت خاصي جامع عمل به خود پوشانيده است.
الف ـ نماي پلها شباهت به كاروانسرا در دوران صفويه دارد و مخصوصا” با توجه به قسمت شاه نشين پل و بر جهان ابتدا و انتهاي اين شباهت بيشتر مي گردد.البته اين شباهت را شايد بايستي در جهت ارتباطات بين شهري مطرح ميگردد و پل همين موقعيت را در دو قسمت رودخانه ايفا مي كند.
ب ـ حجم پلها شبيه به حجم پلهاي اروپايي قرون رنسانس است(فلورانس ـ ونيز) كه در ارتباط با مردم ساخته ميشوند ـ فرم غرفه هائي به عنوان فروش تفريح چايخانه ها و غيره كه پلهاي دوران صفويه نيز شايد در اين جهت تقليد شده باشند ولي به علت موقعيت سوق الجيشي كه پيدا ميكند شاه عباس را از اين تفكر منصرف ميسازد.
اين دو عامل (الف و ب ) با منظر شهري ارتباط خاص بر قرار مي سازند مجموعه بيشه ها ـ رودخانه و بالاخره عمارتي ميان آب حتي در اين مسئله كاربدان جاي مي رسد و مسئله ارتباطي پل در مرحله دوم قرار مي گيرد. دو پل الله ورديخان و خواجو از نظر فني ساختمان نيز در حدي مطرح مي شوند كه صرف نظر از عامل عبوري به عنوان پل مطرح كننده مسئله تقسيم آب تفريح و بالاخره داد و ستد مردم قرار مي گيرند.بخش تقسيم آب پل خواجو شايد با جرا‍‏‎‏‏ٌت بتوان به عنوان يك شاهكار فني ساختماني مطرح ساخت كه امروزه با پيچيدگي فراواني در كيلومتري به چند دورتر صورت مي گيرد. عامل تقسيم آب به همراه ماديها( جويهاي تقسيم به اراضي آب ) در سطح منطقه جز طرحهاي مهندسي و طرح انداز صفوي شيخ بهائي دانست در جمع سازه هاي كالبدي شهر اصفهان به خوبي قدرت حكومتي مشاهده مي گردد كه اين قدرت با سياست خاص برنامه ريزي شهري و با شناخت بر عوامل اقتصادي مردم كه همه چيز را تابع خويش مي كند چگونه قدمت و استحكام خويش را در جامعه اي پايدار ساخته و حتي بعد از انقراض قدرت حكومتي به عنوان استثنا ٌ در تاريخ اين شهر با تمام آن خصوصيات با جزئي تغييرات قدرتهاي حكومتي ديگر باقي و بر جا مي ماند.
مراحل اهميت رودخانه به همراه پلهايش به صورت زير مي توان عنوان كرد:
الف ـ يهوديه قلعه تبرك جي به همراه پل شهرستان پل مارنان.
ب ـ مسجد جامع ميدان كهنه، قلعه تبرك پل شهرستان،پل مارنان. 
ج ـ مسجد جامع ميدان نقش جهان، چهار باغ، پل الله ورديخان.
د ـ مسجد جامع ميدان نقش جهان،چهارباغ. پل الله ورديخان،پل مارنان، پل خواجو.
چهار باغ براي شاه عباس در طرح جديد شهري كه عنوان مي كرد اهميت زيادي داشت و در اين جهت بود كه مي خواست اولاٌ قدمت و كشش شاهرگ اقتصادي بازار را از طرف شرق به غرب برگردانيده شود. دوما” با تضعيف اين عامل اقتصادي عامل بعدي يعني پل شهرستان ضعيف مي شد و در نتيجه ديگر آن كنترل هائي كه گذشت مفهومي براي آن پل پيدا نمي كرد و پل الله ورديخان در انتهاي چهار باغ اهميت مي يافت. در جهت تقويت پل الله ورديخان شاه عباس حتي به ايجاد منطقه اي ارمني نشين در زير رودخانة زاينده رود در بخش جنوبي غربي مي كند و عبور و مرور ارامنه از پل الله ورديخان باعثي بر رونق اين پل و شبكه چهارباغ مي گردد.اساس شبكه بندي سازه اصفهان صفوي بر روي بازار از مسجد جامع ميدان نقش جهان خيابان چهارباغ و رودخانه زاينده رود قرار دارد.پل خواجو اهميت خاصي در اين زمان داشته و با ساختن قصري خصوصي در ابتداي آن (قصر ميرزا عليخان ) در واقع عبور و مرور از روي اين پل بسته مي شود.
طرح جامع شهر صفوي اصفهان با در نظر گرفتن عامل آب بعنوان عصاره حيات جامع مطرح شده و با توجه به اين تمام فرمهاي شهري انجام ميگيرند .
طراحي براثر ماديها طراحي كه منشع از سرچشمه اصلي بوم يعني زاينده رود ميگردد . طراحي بر اساس خيابانهاي جديد مانند چهارباغ و چهارباغ صدر كه مجددا” براساس عامل اقتصادي كه بعد ازعامل كشاورزي مرحله قبل بعنوان تجارت زندگي روزمره به همراه بازا رو عبور از پلهائي كه از رودخانه ي زاينده رود مي گذرند و بالاخره خود رود خانه اي زاينده رود با انجام تقسيمات حياتي آب در كننده هائي چون پل خواجو و تفريگاههاي چون پل الله ورديخان مطرح ميشود .
موقعيت امروزي سازه كالبدي شهر اصفهان چيست ؟ چندين پل مجموعهاي مختلف و اهميتها ... پلهاي امروز بر روي زاينده رود كه نقشي در حيات اصفهان بازي ميكنند عبارتند از:
الف ـ پل خواجو
ب ـ پل الله ورديخان
ج ـ پل آذر
د ـ پل فلزي
ه ـ پل وحيد
و ـ پل بزرگمهر
پلهاي آذر ، فلزي ، وحيد با توجه به ابعادشان بايستي جوابگوئي مهمي در حيات اصفهان داشته باشند بخصوص با ممنوعيت كاميون و اتوبوس از پلهاي خواجو و الله ورديخان اما مي بينيم كه چه بي حساب اين سه پل اخير برروي زاينده رود زده شده اند و شايد فقط در مرحله اي پل وحيد بتواند جوابگوي صحيح نياز به شهر بشود .
پل الله روديخان درست در محور مقابل چهارباغ مركز حياتي شهر صفوي اصفهان مطرح ميشود و از طرف ديگر پل خواجو نيز در همين موقعيت را با چهار باغ صدر بازي  مي كند در صورتيكه پل آذر مطلقا” درچنين وضعي قرار ندارد و پل فلزي تقريبا به علت كور بودن يكطرفه بودن خيابان منتظري در مقابل خيابان حكيم نظامي عملكرد صحيح خود را ندارد و تنها شايد منهاي پل وحيد با تكميل شبكه اتوبان كمربندي اصفهان در جهت ارتباط با خيابانهاي خيام و وحيد و شريان ارتباطي بين شمال و جنوب كشور از طريق جاده تهران و جاده شيراز و ذوب آهن و شهر كرد مفهومي واقع به خود گيرد .
درجمع مطالب گذشته دقيق به مهم بودن پلهاي الله ورديخان و خواجو از نظر مردم و ارتباطات شهري پي مي بريم و اين بدان معني است كه امروز نيزبا اينكه سه پل جديد بر روي رودخانه شهر موجود هستند ولي اين دو  پل نه ازرونق افتاده اند و نه خود را باخته دارند .
تاريخچه پل خواجو :
پل خواجو چهارمين پل قديمي است كه از طرف مغرب برروي رودخانه زاينده رود قراردارد .هنگاميكه سيصد ذرع از پل چوبي بطرف پايين برويم به پل خواجو مي رسيم كه آن را پل باباركن الدين ، پل شيرازي ، پل گهرستان ، پل حسن بيك ، پل تيموري و پل خواجو ميگويند و درباره ساختمان و وجه تسميه آن اقوال و روايات بسياري نقل مي كنند .از جمله اين پل را خواجو كه محله به اين اسم را با جاده شيراز ربط مي دهد ا  زاين راه است كه كاروانهاي به هنگام خروج و دخول عبور مي نمايند .
....... اين پل كه در سر راه قديم اصفهان به شيراز ساخته شده بود .بنام پل حسن آباد و پل باباركن الدين نيز خوانده مي شود. احتمال داده اند كه شالوده آن در زمان حسن بيك تركمان يا حسن پاشا نامي از امراي تيموري گذاشته شده باشد . بهر حال قبل از صفويه در محل اين پل، پلي وجود داشته است كه واسطه ارتباط شهر اصفهان با قبرستان مشهور و قديمي تخت فولاد بوده است . و چون درآن زمان مشهورترين مزارات تخت فولاد و بقعه بابا ركن الدين بيضاوي انصاري بوده است آن پل بنام باباركن الدين نيز ناميده شده . در دوره پادشاهي شاه عباس ، محل پل حسن آباد يا باباركن الدين را يقينا” پل ساده اي بوده و به علت موقع بسيار خوب آن در بستر شهري زاينده رود براي ايجاد پل با شكوه  شاهي انتخاب كرده اند و پس از برچيدن آن پل شالوده و اساس پل شاهي را كه امروز به پل خواجو بيشتر شهرت دارد ريخته اند . درباره انتخاب محل پل خواجو تا ورينه تاج و سياح فرانسوي مي نويسد شاه عباس از دو نظر محل مزبور را براي ساختن پل انتخاب كرد .يكي آنكه در اين نقطه رود خانه عميق و پر آب شده منظره زيبايي پيدا ميكند ديگر آنكه راه گبرها كه در پشت عمارت سعادت آباد اقامت دارند نزديم شده از روي اين پل جديد به شهر عبورو مرور نمايند .
پايه هاي پل از سنگ ساخته شد و طرف راست آن ( مقابل جريان رود خانه ) مثل جلوي كشتي تيز و نوك دار است كه از فشار آب جلوگيري مي كند . سمت چپ داراي پله هاي سنگي عريض و مرتفعي است كه تا كف رودخانه اتصال دارد . در مواقع كم آبي همان سكو ها نشيمن تما شا چيان ميباشد كه از منظره زيباي رود و بيشه هاي سبز و خرم اطراف استفاده ميكنند .
امتياز پل خواجو برساير پل هاي زاينده رود آن است كه غير از اختلاف جنبه معماري ـ تزينات كاشيكاري فراوان نيز دارد و پشت بغلهاي چشمه هاي پايين و غرفه هاي بالا و بناي دو بيگلربيگي روي پل و نماي غرفه هاي طرفين پل با كاشيهاي الوان مختلف تزيين شده ودر داخل اطاقها و گوشواره هاي بيگلر بيگي روي پل كه اقامتگاه تفريحي پادشاه بود نقاشي شده است .
اين پل بيست ويك دهانه دارد در ابتدا و انتهاي پل سمت راست و چپ غرفه هاي يك طبقه ساخته شده ودر وسط پل عمارت دو طبقه گچ كاري بنا كرده اند . كاشيهاي بيرون پل قدري ريخته و قدري بر جاست به عقيده كرزن.
تغيير كاركرد پل خواجو:
 پل خواجو به مثابه قصري است كه فضاي سبز و استخر خود را به گونهاي طبيعي در اختيار دارد . پل خواجو نيز مانند سي و سه پل فونكسيون متفاوت قصر،محل عبور ، محل استراحت و گردش درتابستان را داشته است اين پل را در جاي پل قديمي ديگري با در نظرگرفتن سه كاركرد ساخته اند :‌به منظور فضائي براي گذر و استراحت ، ديگرمحلي براي ايجاد يك درياچه مصنوعي ، و سوم و مهمترين فونكسيون پخش كردن آب و رساندن آن به مناطق كشاورزي مختلف .
برا ي انبار كردن آب در بالا دست پل، نخست كشوهاي ساخته شده با الوار در شيارهاي شيب داري كه در دو بدنه آب روي زيري كنده شده پايين مي دادند تا جلوي آب روي زيري را ببندد . اين كشوها را با طنابهائي كه به زير طاق پل آويزان ميكردند ، بالا مي كشيدند و پايين مي دادند پس از آنكه جلوي آب رودهاي زيري بسته شده ، جلوي آب رودهاي زيري بسته شده ،. جلوي آب رودهاي بالاي مي ايستد.
براي جا گذاشتن كشوهاي بالائي ـ كنار ديدگاههاي ميان پايه هاي پل، در سنگ جا سازي كرده اند . نخست دو سر الوارهاي متكا را در آنجا مي گذاشتند سپس پايين كشوها را در شياري كه روي تخته سنگهاي پوششي آب روي زيري كنده شده بود جا مي گذاشتند و بالاي آنهارا به الوارهاي افقي تكيه ميدادند براي آنكه فشار آب بالائي ، الوارهاي متكاي آنهارا نشكند ، پشت الوارهاي متكا ، شمع چوبي مي زدند براي آنكه اين شمعها از جا در نروند ، در تخته سنگهاي پوشش آب روي زيري، براي جا گذاشتن پاي شمعها جا سازي كرده اند.براي تقسيم آب در زير پل خواجو، كشوهاي آب روي زيري را بالا مي كشيدند و آب روان شده را از زير كشوها را در پايين دست، نزديك لبه پله كان،سوراخ گرد كوچكي كنده اند كه يك ميله چوبي كددار (درجه بندي شده ) در آن فرو ميردند و گودي آب آرام گرفته را اندازه مي گرفتند و از روي آن مقدار آب روان شده را مي سنجيدند.از منظره درياچه مصنوعي كه در قسمت غربي پل موجود مي شده در دوره شاه عباس دوم و جانشينان او در مواقعي كه در كاخهاي سلطنتي ساحل زاينده رود ماند عمارت هفت دست و تالار آئينه خانه مراسمي برپا بوده استفاده مي شده، به اين ترتيب كه بر روي آبهاي بر هم انباشته مقابل قصرهاي سلطنتي مراسم آتش بازي به عمل مي آمده است.
براي كشتن انرژي آب،در پايين دست پل، پله كاني ساخته اند كه آب روي آن فرو مي ريزد و انرژيش را از دست بدهد،تا هنگام رسيدن به بستر رودخانه،انرژي خراشنده نداشته باشد كه بستر رودخانه را بشويد. در ميان پايه هاي پل، ديدگاهي به پهناي9/2 متر ساخته اند كه از درون آنها سراسر زير پل ديده مي شود. از اين ديدگاه ها (بيشتر از ديدگاه مياني ) مسير آب به آبياران فرمان مي داده است.
همچنين پله هاي كناري و سرار زير پل جايگاهي بوده است براي تفريح و استراحت مردم، تا خستگي خود را در كنار رود درآميختگي زيباي آن با طبعيت از دوش بردارند.معماري پل خواجو تحت تاثير معماري قصرهاي صفوي است. به عنوان مثال شباهت مركز پل بيگلربيكي را به كاخ هشت بهشت مي توان نام برد.اين دو فضا  در دو ضلع شرقي و غربي پل شامل چند اطاق مزين به نقاشي است كه اقامتگاه سلطنتي بوده است. و مواقعي كه پادشاه قصد تماشاي آبريزان پل را داشته، و يا به عنوان ويلائي تابستانه مورد استفاده خاندان شاهي بوده است. بعد از تعطيلات نوروز سال 1060 هجري به امر شاه عباس دوم پل خواجو را كه بر زاينده رود بسته شده آئين بندي و چراغاني و گلريزان كردند و هر يك از غرفه هاي آن را يكي از امرا و بزرگان تزئين خود و پادشاه به مدت يك ماه در كنار رودخانه به عيش وعشرت پرداخت.