غزل روایی و سایر انواع آن در اشعار قیصر امین پور و سید حسن حسینی

فهرست
فصل اول مقدمه و روش تحقیق    1
1-1-کلیات    2
1-2- فرضیه ها    2
1-3- روش کار    2
1-4- سابقه و ضرورت انجام تحقیق    3
1-5-روش و ابزار گردآوری اطلاعات    3
1-6-جامعه ی آماری    3
1-7-شعر و آفرینش    3
1-8-شعر و فرهنگ شاعر    5
1-2-ساختار ( structure ) یا ساخت ..................................................................................................6
1-3-زمینه ی تاریخی ساختارگرایی..........................................................................................................7
1-4-اصول ساختار گرایی.........................................................................................................................8
1-4-1-دید همزمانی و درزمانی...............................................................................................................7
1-4-2-زبان وگفتار..................................................................................................................................7
1-4-3-دال و مدلول.................................................................................................................................8
1-4-4-روابط هم نشینی و جانشینی........................................................................................................8
1-5-اهداف ساختارگرایی.........................................................................................................................8
1-5-1-ساختار شعر کلاسیک فارسی .....................................................................................................9
1-5-2-ساختار شعر نو فارسی ................................................................................................................9
1-6-شعر روایتی ...................................................................................................................................10
1-6-1-شعر روایی در ادبیات فارسی.....................................................................................................10
1-6-2-انواع اشعار روایی......................................................................................................................10
1-6-2-1-اشعار غنایی ( lyric poetry )...........................................................................................12
1-6-2-2-اشعار عرفانی – تعلیمی (mystic- didactic poetry  ).................................................13
1-6-3-شعر روایی در ادبیات معاصر فارسی.........................................................................................14
1-6-4-شعر روایی در ادبیات غربی.......................................................................................................14
فصل دوم.................................................................................................................................................18
2-1-قیصر امین پور................................................................................................................................19
2-2-حوزه های هنری شاعر...................................................................................................................20
2-3-کاربرد واژگان امروزی...................................................................................................................24
2-4-آثار پور قیصر امین........................................................................................................................24
2-5-قالب های شعری...........................................................................................................................25
2-6-سید حسن حسینی.........................................................................................................................27      
2-7-معرفی شعر سید حسن حسینی......................................................................................................28
2-8-اسطوره در شعر حسینی.................................................................................................................29
2-9-آثار سید حسن حسینی...................................................................................................................30

فصل سوم................................................................................................................................................31
3-1-غزل در پویه ی تاریخ....................................................................................................................32
3-1-1-معنای لغوی واصطلاحی غزل....................................................................................................33
3-1-2-مضامین و زبان مشخص و محدود غزل....................................................................................34
3-1-3-غزل در عربی.............................................................................................................................35
3-1-4-غزل در غرب.............................................................................................................................35
3-2-سیر تحول تاریخی غزل.................................................................................................................35
3- 2-1-اشعار غنایی در ایران پیش از اسلام..........................................................................................35
3-2-2-غزل در ایران پس از اسلام........................................................................................................36
3-2-3-تغزل چیست ؟..........................................................................................................................36
3-2-4-فرق غزل و تغزل.......................................................................................................................38
3-2-5-دوره رواج غزل ( آغاز قرن ششم تا پایان قرن نهم ).................................................................40
3-2-6-شاعران موثر در تحول غزل.......................................................................................................42
3-2-7-غزل عارفانه یا سیر تحول غزل از نظر معنی.............................................................................43
3-2-8-غزل در نیمه اول قرن نهم تا اواسط قرن دوازدهم.....................................................................45
3-2-9-غزل در دوره ی بازگشت ( از اواسط قرن دوازدهم تا دوران مشروطیت )...............................46
3-2-10-غزل دوران معاصر ( از دوران مشروطیت تا عهد حاضر )......................................................46
3-3-انواع ساختار غزل .........................................................................................................................47
3-3-1-انواع ساختارهای اصلی یا پایه...................................................................................................47
3-3-1-1-ساختار خطاب .....................................................................................................................49
3-3-1-1-1-انواع مخاطب ..................................................................................................................51
3-3-1-2-ساختار غیبت .......................................................................................................................53
3-3-1-3-ساختار حدیث نفس ............................................................................................................55
3-3-1-3-1-تک گویی درونی  ...........................................................................................................55
3-3-1-3-2-تک گویی نمایشی  .........................................................................................................55
3-3-1-3-3-حدیث نفس یا خود گویی ..............................................................................................56
3-3-1-3-ساختار گفتگو ......................................................................................................................57
فصل چهارم.................................................................................................................................58
4-1-یک داستان کوتاه ...........................................................................................................................59
4-2-غزل هایی که حاوی داستانند؛ اما دارای ساختار روایی نیستند .....................................................60
4-2-1-غزل هایی که دارای تلمیح هستند....................................................................................60
4-2-2-غزل هایی که حاوی یک حکایت هستند..................................................................................60
4-2-3-غزل های دارای مقدمه برای گفتگو .........................................................................................61
4-2-4-غزل های ارجاعی.....................................................................................................................62
4-2-4-1-رخدادهای شخصی...............................................................................................................62
4-2-4-2 رخدادهای تاریخی.................................................................................................................63
4-2-4-3-رخدادهای مذهبی – اساطیری..............................................................................................64
4-3- تعریف غزل روایی........................................................................................................................64
4-4- بخش های اصلی یک غزل روایی ...............................................................................................65
4-4-1- مقدمه ......................................................................................................................................65
4-4-2- تنه ...........................................................................................................................................66
4-4-3 –پایان.........................................................................................................................................66
4-5- داستان و عناصر آن.......................................................................................................................68
4-5-1- داستان......................................................................................................................................68
 4-5-2-قصه ........................................................................................................................................69
4-6- کیفیت عناصر داستانی در غزل روایی..........................................................................................70
4-6-1- شخصیت (character) ..............................................................................................70
4-6-1-1- شخصیت ها بر اساس میزان نقش آنها در داستان................................................................70
4-6-1-1-1- شخصیت مخالف..................................................................................................70
4-6-1-1-2-شخصیت مقابل................................................................................................................70
4-6-1-1-3-شخصیت همراز................................................................................................................70
4-6-1-2-انواع شخصیت ها براساس تمایزات فردی............................................................................71
4-6-1-3- انواع شخصیت ها بر اساس تحول آنها در داستان ..............................................................71
4-6-1-4- شخصیت ها در غزل روایی ................................................................................................71
4-6-1-4-1 -شخصیت های اصلی.......................................................................................................71
4-6-1-4-2- شخصیت های فرعی که خود به سه دسته تقسیم می شوند............................................71
4-6-2- صحنه .....................................................................................................................................72
4-6-2-1-صحنه  ی فراخ منظر و صحنه نمایشی.................................................................................73
4-6-2-2- صحنه فراخ منظر و نمایشی در غزل روایی ........................................................................73
4-6-2-1- صحنه در غزل روایی ..........................................................................................................74
4-6-2-1-1-زمان..................................................................................................................................74
4-6-2-1-2 مکان .................................................................................................................................74
4-6-3- پیرنگ.......................................................................................................................................75
4-6-3-1-تفاوت داستان با پیرنگ ........................................................................................................75
4-6-3-2- انواع پیرنگ ........................................................................................................................75
4-6-3-3 پیرنگ در غزل روایی.............................................................................................................76
4-6-3-3-1- انواع غزل روایی از نظر وجود پیرنگ ............................................................................76
4-6-3-3-2- انواع غزل روایی از نظر نوع پیرنگ ...............................................................................78
4-6-4- زاویه ی دید ...........................................................................................................................79
4-6-4-1 -زاویه ی دید درونی ...........................................................................................................79
4-6-4-1-1- راوی – قهرمان ..............................................................................................................80
4-6-4-1-2- راوی – ناظر ..................................................................................................................80
4-6-4-2- زاویه ی دید بیرونی ...........................................................................................................80
4-6-4-4- زاویه ی دید در غزل روایی ...............................................................................................80
4-6-5- عمل داستانی ...........................................................................................................................81
4-6-6 حادثه ........................................................................................................................................82
4-6-6-1- حادثه ی استقلال یافته .......................................................................................................82
4-6-6-2 -حوادث اصلی و فرعی .......................................................................................................82
4-6-6-3- حادثه در غزل روایی ..........................................................................................................83
4-6-7-گفتگو.......................................................................................................................................83
4-6-7 -1-گفتگو در غزل روایی .........................................................................................................84
4-6-8- مضمون یا درون مایه...............................................................................................................84
4-6-8-1- انواع درون مایه ..................................................................................................................84
4-6-8-2- درون مایه در غزل روایی ...................................................................................................85
4-6-9- کشمکش..................................................................................................................................85
4-6-9-1- انواع کشمکش....................................................................................................................86
4-6-9-1-1- کشمکش جسمانی..........................................................................................................86
4-6-9-1-2- کشمکش ذهنی ..............................................................................................................86
4-6-9-1-3- کشمکش اخلاقی............................................................................................................86
4-6-9-2- کشمکش در غزل روایی .....................................................................................................86
4-6-10- اوج........................................................................................................................................86
4-6-10-1- اوج در غزل روایی ...........................................................................................................87
4-6-11- گره گشایی و نتیجه گیری ....................................................................................................87
4-6-11-1- گره گشایی و نتیجه گیری در غزل روایی .......................................................................87
فصل پنجم .............................................................................................................................................89
5-1-درآمدی بر شعر و شعرای مورد بحث...........................................................................................90
5-2- غزل¬های روایی............................................................................................................................91
5-2-1- بررسی داستان های روایی و عناصر آن ..................................................................................92
5-3- غزل¬های غیر روایی عبارتند از...................................................................................................98
5-3-1- غزل¬های ارجاعی....................................................................................................................98
5-3-1-1- رخدادهای تاریخی – مذهبی ...........................................................................................99
5-3-1-2-رخدادهای شخصی ..........................................................................................................114
5-3-1-3- رخداد مذهبی اساطیری...........................................................................................124
5-3-2-غزل هایی که دارای تلمیح هستند...........................................................................................132
5-3-3-غزل های دارای مقدمه برای گفتگو ..............................................................................146
نتیجه گیری...........................................................................................................................................148
فهرست منابع و مآخذ...........................................................................................................................150
چکیده
غزل شکل نهایی و تکامل یافته ی شعر ماست و شاید بتوان گفت قدیمی ترین قالبی است که در شعر فارسی توانسته است حیات خود را به هزاره ی جدید بکشاند و این کار کوچکی نیست  . یکی از شاعران برجسته ی معاصر ایران که خلاقیّت و آفرینندگی را با پژوهش و تتبّع جمع آوری کرده است و هم محافل ادبی و هم جامعه ی دانشگاهی  او را در زمان حیاتش جدّی گرفت ، مرحوم قیصر امین پور است . قالب غزل در همه ی پنج مجموعه ی شعری قیصر امین پور دیده می شود. موضوع این پژوهش بررسی غزل های روایی در غزل های قیصر امین پور می باشد . غزل روایی غزلی است که در محور عمودی خود ، به نقل رویدادی بپردازد ، رویدادی که شرح آن ، درون غزل باشد و کل ساختار غزل را در برگیرد . هر غزل روایی ، از سه بخش مقدمه ، تنه و پایان تشکیل شده است.عناصر داستانی در غزل روایی وجوددارند که عبارتند از : شخصیت ، صحنه ، پیرنگ ، زاویه دید ، عمل داستانی ، حادثه ، گفتگو ، مضمون ، اوج ، گره گشایی و نتیجه گیری.
واژگان کلیدی : غزل _ غزل روایی _ عناصر داستان _ قیصر امین پور



1-2- فرضیه ها
    یک - غزل در همه ی پنج مجموعه ی شعری قیصر امین پور به طور تقریباً یکسان وجود دارد .
    دو -  قیصر امین پور یکی از شاعران توانمند معاصر بود که توانست در دهه ی شصت با اینکه کشور در شرایط جنگ به سر می برد ، با استفاده از قالب غزل ناب شعر را از ایستگاه های غمگین برهاند و آوازی سر دهد از جنس تغزل و تعهد که هر یک از این غزل ها نوعی روایت سال های جنگ و بعد از آن می باشد که این روایت ها یا در محور عمودی غزل رخ داده است یا بیرون از غزل. سید حسن حسینی نیز از شاعران توانمند در زمینه ی روایت های مذهبی است و همه او را ، با این عنوان می شناسند .
    سه -  در غزل روایی یک روایت در محور عمودی آن وجود دارد . در غزل های غیر روایی هم داستان به نوعی وجود دارد. وجود داستان چه در غزل روایی و چه در غیرآن خواننده را به سوی درک بیشتر مفاهیم شعری  سوق می دهد . این همان هنری است که شاعر از خود باقی می گذارد .
1-3- روش کار
 این کار پژوهشی در پنج فصل می باشد ...
علت اصلی انتخاب قیصر امین پور و سید حسن حسینی این بود که از شاعران توانمند سه دهه ی اخیراند و در میان خاص و عام جایگاه رفیعی پیدا کرده اند و اشعارشان همه کس فهم شده است .
اشعار غنایی ( lyric poetry )
تاریخچه ی اشعار غنایی به ایران پیش از اسلام می رسد. در منظومه ی غنایی، همواره با عواطف شخصی و تأثرات و آلام و یا لذات و مسرات یک فرد سر و کار داریم. میزان و ملاک حقیقت در این نوع شعر عواطف و روح شاعر است. غرض و غایت شعر غنایی توصیف عواطف و نفسانیات فرد است و تمام عواطف نفسانی بشر از هر نوع که باشد موضوع آن است. (صفا، حماسه سرایی 3)
در شعر فارسی، از نخستین دوران پیدایش تا امروز اقسام شعر غنایی هم در قالب های گوناگون شعر سنتی فارسی و هم در انواع شعر نو و نیز به شکل دو بیتی های عامیانه به وجود آمده است. از تأثیر گزارترین منظومه های غنایی «ویس و رامین» اثر فخرالدین اسعد گرگانی (متوفی 466 ق) است که بعدها سرمشق شاعرانی چون نظامی گنجوی در سه منظومه ی غنایی او به نام های خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت پیکر قرار گرفت. (میرصادقی، ذوالقدر 188)
از قرن هفتم به بعد، تحت تأثیر منظومه های غنایی نظامی، منظومه های فراوانی سروده شده است. می توان گفت تقریباً همه ی آن ها تقلید از صحنه ها و اجزای داستان نظامی است. در قرن سیزدهم و با شروع نهضت بازگشت ادبی، از توجه فوق العاده به سرودن منظومه های غنایی کاسته شد.
1-6-2-2-اشعار عرفانی – تعلیمی (mystic- didactic poetry  )
شاخه ای از شعر فارسی دری است که شاعران عارف یا عارفان شاعر تحت تأثیر مشرب تصوف به وجود آورده اند. شعر عرفانی به بیان حال و عوالم خاص عارفان یا شرح اصول عقاید یا تفسیر و تأویل افکار آنان اختصاص دارد. ابوسعید ابوالخیر (357-440 ق) از نخستین عارفانی است که از تأثیر بیش از حد شعر آگاه بود و از شعر برای هدایت پیروان خود استفاده می کرد. حتی گاه چنان که مشهور است برای معالجه ی بیماران استفاده می کرده است. اهل تصوف از اواخر قرن چهارم به بعد از شعر به عنوان وسیله ای برای ترغیب و ارشاد پیروان خود استفاده می کرده اند. ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی (متوفی 525 یا 535 ق) را می توان اولین شاعری دانست که آثارش رنگ تصوف دارد. بعد از او فرید الدین عطار نیشابوری (540-618 ق) از جمله مهم ترین شاعران اهل تصوف است. بعد از حمله ی مغول (615 ق) و در تمام طول قرن هفتم و هشتم، به علت اوضاع خاص اجتماعی، تصوف به دوران اوج و اعتلای خود رسید، جلال الدین محمد مولوی بلخی بزرگترین شاعر متصوف ایران، در همین دوران ظهور کرد. از این دوره به بعد آثاری که به وجود آمد، تکرار و تقلید آثار گذشتگان یا شرح و تفسیر آن ها بود و ارزش هنری چندانی نداشت. مهم ترین آثاری که از قرن هشتم تا اواخرقرن دوازدهم به وجود آمده اند: عبارتند از: مثنوی های زاد المسافرین،
کنز الرموز از امیری حسینی هروی (متوفی 718 ق) و گلشن راز شیخ محمود شبستری (687-720 ق) و بالاخره منظومه ی « سلامان و ابسال » نورالدین عبدالرحمان جامی (متوفی 898 ق) و در دوره ی متأخر، حبیب خراسانی (1266 -1327 ق) با سرودن غزل هایی که حال و هوای متفاوتی داشت، رنگ تازه به شعر عرفانی زد. در دوره ی معاصر، سهراب سپهری (1307-1359) با درونمایه ی عرفانی شعرهایش، نوعی شعر عرفانی به وجود آورده است. هر چند عرفان او سرچشمه ای جدا از تصوف دارد. (همان 185-186)
علاوه بر متون عارفانه، برخی از متون روایی نیز وجود دارند که بعد از تعلیمی و اخلاقی گسترده تر از بعد عرفانی است؛ به طوری که اگر مراحل سیر و سلوک عارفانه را گذر از طریقت و شریعت و دست یابی به حقیقت بدانیم، اشعار مورد بحث در مرحله ی شریعت و ارائه ی دستور العمل های دینی و اخلاقی جای می گیرند، این اشعار را اشعار تعلیمی می نامیم. «بوستان» نمونه ی خوبی برای این گونه اشعار است.
1-6-3-شعر روایی در ادبیات معاصر فارسی
از دوران مشروطیت (1324-1327 ق) به بعد تحولاتی در صورت و معنای شعر به وجود آمد. از تحولات مهم تغییر ساختار شعر بود. آثاری به وجود آمد که جنبه ی روایتگری داشتند از جمله ی این آثار منظومه ی نوروزی نامه (1297 ق) و«کفن سیاه» میرزاده ی عشقی (1272-1303) خانوادهی سرباز (1305) و « مانلی» اثر نیما یوشیج، قصه ی شهر سنگستان از مهدی اخوان ثالث (1300-1359) را می توان اشاره کرد. البته عشقی در اشعار روایی اش علاوه بر قالب مثنوی که غالب اشعار روایی سنتی بوده اند، بهره گرفته است. مثلاً سه تابلو یا ایده آل را در قالب مسمط سروده است. که انحراف جدی از شعر سنتی محسوب می شود. (میمنت 299) نیما یوشیج نیز از شعرایی است که شعر روایی، با عنوان قصه ی رنگ پریده دارد. اما سرآغاز خط روایت داستانی در اشعار نیما «محبس» (1303) است که مایه های سنتی دارد. سپس «خانواده ی سرباز» (1305)، « شهید گمنام و سرباز فولادین» (1306 )، این اشعار برگرفته یا ترجمه از آثار خارجی هستند. (همان)