مفهوم و مباني تئوريك خسارت معنوي

فهرست مطالب
عنوان    صفحه
مقدمه     1
بخش اول : كليات     5
فصل اول : مفهوم و مباني تئوريك خسارت معنوي     6
مبحث اول : معاني و ملاك‌ها و ريشه‌هاي تاريخي مفهوم خسارت معنوي     7
1-1-1-    معني لغوي خسارت     7
1-1-2-    معني اصطلاحي خسارت     9
1-1-3-    انواع تقسيمات خسارت و معيار آن     11
الف – خسارت ناشي از نقض قرارداد     12
ب- خسارت ناشي از تقصير غير قراردادي يا عمل نامشروع     13
ج- خسارت ناشي ازارتكاب جرم    13
1-1-4-    ملاك تشخيص خسارت مادي از معنوي     16
1-1-5-    تعريف خسارت معنوي     18
1-1-6-    تقسيمات خسارت معنوي     22
1-1-7-    پيشينه‌ تاريخي مفهوم خسارت معنوي در اسلام و قوانين كهن     24
1-1-8-    پيشينه تاريخي خسارت معنوي در حقوق ايران     26
1-1-9-    نگاهي تاريخي به خسارت معنوي در فرانسه     26
مبحث دوم : اركان مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي و شرايط مطالبه آن     27
1-2-1- وجود ضرر     27
1-2-2- ارتكاب فعل زيانبار نامشروع     29
1-2-3- رابطه سببيت بين فعل زيانبار نامشروع و خسارت موجود     31
1-2-4- دفاع مشروع     31
1-2-5- اجراي حكم قانون يا مقام صلاحيت‌دار     32
1-2-6- اجبار     33
1-2-7- اضطرار     34
1-2-8- اجراي حق     34
1-2-9- شرايط ضرر قابل جبران در خسارت معنوي     35
الف –خسارت بايد قطعي و مسلم باشد    35
ب- خسارت بايد مستقيم باشد     37
ج - خسارت بايد جبران نشده باشد     39
د- خسارت بايد قابل پيش‌بيني باشد     41
مبحث سوم : مباني مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي     42
1-3-1- نظريه تقصير     42
1-3-2- ايرادها به نظريه‌ي تقصير     45
1-3-3- نظريه خطر     45
1-3-4- ايرادها به نظريه خطر     46
1-3-5- نظريه تضمين حق     47
1-3-6- نظريه مختلط     48
1-3-7- مباني مسئوليت مدني ناشي از ايراد خسارت معنوي درحقوق موضوعه
ايران و فرانسه     49
1-3-8- فقه و حقوق اسلامي و نظريه تقصير و نظريه خطر     49
فصل دوم : مسئوليت ناشي از خسارت معنوي در حقوق اسلام و انديشه‌هاي دكترين‌هاي
حقوقي فرانسه     51
مبحث اول : خسارت معنوي در حقوق اسلام     52
2-1-1- مستندات و مدارك قاعده لاضرر     52
2-1-2- انطباق عنوان ضرر با خسارت معنوي     56
2-1-3- انطباق عنوان ضرار با خسارت معنوي     57
2-1-4- شمول لفظي قاعده لاضرر بر اثبات جواز مطالبه‌ي خسارت معنوي    58
2-1-5- قاعده نفي عسر و حرج و جبران خسارت معنوي     65
2-1-6- انطباق عنوان حرج بر خسارت معنوي     66
2-1-7- قاعده اتلاف و تسبيب     69
2-1-8- وجوه افتراق و اشتراك ، اتلاف و مباشرت و تسبيب     70
2-1-9- قاعده غرور     72
2-1-10- بناي عقلا و جبران خسارت معنوي     74
مبحث دوم : مفهوم و ماهيت ديه و جبران خسارت معنوي     76
2-2-1-معناي ديه در لغت واصطلاح فقه و حقوق     76
2-2-2- پيشينه‌ي تاريخي ديه     77
2-2-3- ماهيت ديه و جبران خسارت معنوي     79
2-2-4- مطالبه‌ي خسارت‌هاي معنوي زايد بر ديه     81
مبحث سوم : تعزير و جبران خسارت معنوي     83
2-3-1- معناي تعزير در لغت و اصطلاح فقه     84
2-3-2- مفهوم و ماهيت تعزير و جبران خسارت معنوي     85
2-3-3- تعزير مالي كيفر خصوصي يا جبران خسارت معنوي     87
2-3-4- تعزير مالي دردهاي جسماني ناشي از جنايت بر جسم ، لطمه به عرض و
خسارت ناشي از سب     88
مبحث چهارم : قصاص ، حد قذف و امكان جبران مالي خسارت معنوي     90
2-4-1- معناي قصاص در لغت و اصطلاح فقه     90
2-4-2- مفهوم و ماهيت قصاص و امكان جبران مالي خسارت معنوي     91
2-4-3- معناي قذف در لغت و اصطلاح فقه     92
2-4-4- ماهيت حد قذف و احكام قذف     93
2-4-5- امكان تبديل حد قذف به جبران مالي خسارت معنوي     94
2-4-6- ايلاء و خسارت معنوي     95
مبحث پنجم : ديدگاه فقهاي اسلام در جبران مالي خسارت معنوي     96
2-5-1- نظريه‌ي عدم جواز جبران مالي خسارت معنوي     96
2-5-2- نظريه مالي     97
2-5-3- نظريه امكان جبران خسارت مالي     97
مبحث ششم : خسارت معنوي درانديشه‌هاي حقوق فرانسه    99
2-6-1- اصول نظريه‌ي امكان جبران مالي خسارت معنوي     99
2-6-2- اصول نظريه‌ي امكان جبران خسارت معنوي     105
بخش دوم : جايگاه خسارت معنوي در قوانين موضوعه ايران و فرانسه و مصاديق و روش‌هاي جبران آن     110
 فصل سوم : مطالعه‌ي تطبيقي و مصاديق خاص خسارت معنوي     111
مبحث اول : جايگاه خسارت معنوي در قوانين موضوعه     112
 3-1-1- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در قانون اساسي     112
3-1-2- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در مسئوليت مدني     119
3-1-3- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در حقوق مدني     125
3-1-4- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در قانون آيين دادرسي كيفري     129
3-1-5- خسارت معنوي در آئين دادرسي مدني     132
3-1-6- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در حقوق اداري     132
3-1-7- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در قانون مجازات اسلامي     136
3-1-8- موضع قوانين مطبوعات نسبت به ايراد خسارت معنوي     146
مبحث دوم : مصاديق خاص خسارت معنوي در مطبوعات     149
3-2-1- توهين به اشخاص و افترا به وسيله مطبوعات     149
3-2-2- توهين به مقدسات در مطبوعات     153
3-2-3- توهين به مقامات رسمي در مطبوعات     155
3-2-4- خسارت معنوي در رسانه‌ها     156
3-2-5- سوء استفاده از عنوان صاحب پروانه و نام و علامت روزنامه ديگر     156
مبحث سوم : مصاديقي از افعال زيانبار خسارت معنوي     158
3-3-1- تجاوز به حق معنوي پديد آورنده     158
3-3-2- تجاوز به حق مخترع     164
3-3-3- سوء‌استفاده از اسم تجارتي     167
3-3-4- سوء استفاده از طرح و مدل‌هاي صنعتي     169
3-3-5- رقابت نامشروع يا رقابت مكارانه     170
3-3-6- خسارت تأخير تأديه     171
3-3-7- بازداشت قانوني     174
3-3-8- لطمه به عواطف و احساسات     178
3-3-9- غصب نام خانوادگي     181
3-3- 10- سلب آزادي     183
3-3-11- به هم زدن وصلت     186
 مبحث چهارم: ايراد خسارت معنوي به جمع نامحصور     189
3-4-1- ايراد خسارت معنوي به سنديكاها     191
3-4-2-ايراد خسارت معنوي به انجمن‌ها     192
مبحث پنجم : كودكان و خسارت معنوي     194
3-5-1- مسئوليت كودكان در فقه و حقوق اسلامي     195
3-5-2- جبران ضرر و خسارت به عهده ي كيست     197
الف ) تقصير سرپرست     198
ب) عدم تقصير سرپرست     199
 فصل چهارم : روش‌هاي جبران خسارت معنوي و افراد مستحق مطالبه‌ي آن     203
مبحث اول : راههاي جبران انواع خسارت معنوي     204
4-1-1- نگاه كلي به روش‌هاي جبران خسارت معنوي     204
4-1-2- انواع جبران خسارت معنوي     206
4-1-3- اعاده وضعيت سابق يا روش عيني     207
4-1-4- پرداخت غرامت يا جبران خسارت معنوي از راه دادن معادل     210
4-1-5- جبران خسارت به روش نمادين و اسمي     217
4-1-6- پرداخت غرامت كيفري و تنبيهي     218
مبحث دوم :نحوه‌ي ارزيابي و تعيين ميزان انواع خسارت معنوي     219
4-2-1- نحوه‌ي ارزيابي خسارت معنوي و تفاوت تألم پذيري افراد     219
4-2-2- روش تعيين مبلغ جبران خسارت     221
4-2-3- ملاك زمان ارزيابي     222
4-2-4- ملاك ارزيابي خسارت در فرض تعدد اسباب     224
4-2-5- ارزيابي و تقويم خسارت معنوي ناشي از آسيب‌هاي جسمي     227
4-2-6- روش‌هاي جبران خسارت معنوي در لطمه‌هاي روحي     231
مبحث سوم : مطالبه‌ي خسارت معنوي     235
4-3-1- افراد مستحق مطالبه‌ي خسارت معنوي     235
4-3-2- مطالبه خسارت معنوي وارده به متوفي از ناحيه‌ي وراث وبازماندگان زيان ديده    241
4-3-3- مطالبه‌ي خسارت معنوي وارده قبل ازفوت متوفي     241
4-3-4- نظريه‌ي عدم امكان انتقال حق مطالبه‌ي خسارت معنوي به ورثه     242
4-3-5- نظريه‌ي انتقال حق مطالبه‌ي ورثه درصورت مطالبه زيان ديده قبل از فوت     243
4-3-6- نظريه‌ي امكان انتقال حق مطالبه به ورثه     244
4-3-7- دعواي مطالبه‌ي خسارت معنوي ناشي از فوت مجني عليه ازناحيه وراث     246
4-3-8- مطالبه‌ي خسارت معنوي ناشي از جرح منجر به فوت مجني عليه ازناحيه وراث به عنوان قائم مقام او     247
4-3-9- قوانين و رويه‌هاي قضايي در زمينه‌ي مطالبه جبران خسارت شخصي     249
مبحث چهارم : اسباب رفع يا كاهش مسئوليت مدني در خسارت معنوي     251
4-4-1- اسباب معافيت     252
4-4-2- قوه قاهره يا حوادث پيش‌بيني نشده     254
4-4-3- تقصير زيان ديده     255
4-4-4- رضايت زيان ديده     257
نتيجه‌گيري و پيشنهاد     260
5-1- نتيجه‌گيري     261
5-2- پيشنهادات     264
1- فهرست منابع     266
الف - كتب فارسي     266
ب - پايان نامه‌هاي فارسي     269
ج - قوانين     270
د - نشريات فارسي     270
2 - كتب عربي     271
3 - منابع لاتين     276
الف - كتب فرانسه     276
چكيده انگليسي    
 
مقدمه
از نظر اسلام ، انسان ، برترين موجود عالم است كه خداوند از روح خود در او دميده و فرشتگان را امر كرد تا بر او سجده كنند و او را به عنوان خليفه‌ي خود در زمين برگزيد اگر چنانچه آدمي حرمت خود را حفظ كند و حركت تكاملي را به درستي طي كند به جايي مي‌رسد كه از ملائك هم بالاتر مي‌رود و به موقعيتي مي‌رسد كه در خيال نمي‌گنجد .
« رسدآدمي به جايي كه به جز خدا نبيند     بنگر كه تا چه حد است مقام آدميت »
انسان با چنين موقعيت و جايگاه ممتازي هم سلامت و تماميت جسماني و اموال و متعلقات او مورد تأكيد است و بايد از هر گونه تعرض مصون بماند و هم حفظ حرمت و شخصيت او از جنبه‌هاي گوناگون در اسلام مورد احترام بوده و بر صيانت آن تاكيد شده است ، و بر خسارت‌هاي وارده بر آن عنايت بيشتري دارد . زيرا پيامبر عظيم الشأن اسلام هدف از بعثت خود را كامل نمودن فضايل اخلاقي عنوان مي‌كند كه يكي از وجوه فضايل اخلاقي رعايت حقوق معنوي افراد است .
پس خسارت منحصر به ضرر مادي نبوده ،‌بلكه خسارت معنوي ناشي از جرم ، به مهمترين بعد از ابعاد وجود شخصيت انسان كه همان بعد معنوي و روحاني باشد ايراد لطمه نموده و آن را متضرّر مي‌نمايد كه غالباً زيان‌هاي مادي قابل جبران و طريق جبران آن نيز مشخص است و در بسياري موارد اعاده وضع به حالت سابق آن به نحو كامل وجود دارد ، اما به دليل دشواري اندازه‌گيري زيان معنوي و تقويم آن به پول و گاهي عدم امكان اين اندازه‌گيري و سنجش آن با پول ، و يا مرسوم نبودن چنين ارزيابي در نظام‌هاي مختلف حقوقي ، در خصوص امكان جبران آن ،‌وحدت نظر وجود ندارد ، اگر چه در اكثر كشورها ، اين نوع خسارت ، نيز مشمول قاعده‌ي جبران خسارت دانسته شده است . و از اين حيث تفاوتي با خسارت‌هاي مالي ندارد . ولي در برخي كشورها به طور صريح غير قابل جبران اعلام گرديده ، يا حداقل در امكان جبران آن ترديد شده است . در نظام حقوقي ما نيز ، نسبت به امكان جبران اين گونه خسارتها و حدود و ثغور آن ابهام جدي وجود دارد و درپاره‌اي از اظهار نظرها كه از سوي مراجع قانوني چون شوراي نگهبان و شوراي عالي قضايي سابق مبني بر عدم امكان جبران اين خسارت به طريق مادي و مغايرت آن با موازين شرعي شده است ، اين ترديد را بوجود آورده كه امكان مطالبه‌ي خسارت معنوي وجود ندارد . هر چند شريعت مقدس اسلام براساس اصول و قواعد كلي از جمله قاعده‌ي « لاضرر و لاضرار في الاسلام » و قاعده نفي عسر و حرج ، ايراد هر گونه ضرر وخسارت را به اشخاص چه ضررهاي مادي و چه ضررهاي معنوي به طور كلي ممنوع نموده است . بر همين اساس چگونه ممكن است به جبران خسارتهاي مادي تاكيد داشته باشد ، اما توجهي به خسارت معنوي و لزوم جبران آن نداشته باشد ؟
در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران ، از جمله در اصول 39 و 40 ايراد هر گونه ضرر و خسارت ممنوع شده و طبق اصل 22 و 23 32 ق 10 . از لطمه به حقوق معنوي انسانها منع شده است و اگر خسارتي به حيثيت و شرافت و سرمايه معنوي كسي وارد آيد طبق اصل 171 ق . ا . بايد جبران شود و در قوانين عادي نيز تلويحاًو يا با الصراحه اشاراتي راجع به خسارت معنوي شده است كه اين امر نشانگر توجه شايان قانونگذار ما به موضوع خسارت معنوي مي‌باشد . به هر صورت حقير سعي بر آن دارم كه با بررسي در محدوده‌ي قوانين و مقررات لازم الاجراء فعلي ، بالاخص قانون اساسي و قانون مسئوليت مدني و آيين دادرسي كيفري و مجازات اسلامي و منابع معتبر فقهي به بحث و تجزيه و تحليل پيرامون خسارت معنوي ناشي از جرم به ويژه در آثار حقوقي وكيفري آن بپردازم ، تا انشاء الله با تبيين وجاهت و مشروعيت اين موضوع ، توجه و رسيدگي وجبران خسارت معنوي ناشي از جرم ، مورد عمل مراجع محترم قضايي و مورد توجه و تاكيد اساتيد گرامي واقعي گردد، باشد تا زمينه‌ي دستيابي بيشتر به نظم واقعي و استقرار عدالت و ايجاد محيط مساعد جهت ارتقاء فضائل اخلاقي ، تامين آزاديهاي سياسي و اجتماعي ،ايجاد امنيت و آسايش همگاني و ساير اهداف مندرج در قانون اساسي فراهم آيد ، و با وضع قوانين متقن و محكم ، و مرتفع نمودن نواقص موجود در اين زمينه ، مراجع محترم قضايي و امنيتي ، همانگونه كه اموال مردم را از تعديات و تجاوزات محفوظ مي‌دارند ، با اتكا به چنين قوانين مستحكم ، حيثيت و اعتبار و احساسات اشخاص حقيقي را نيز كه از اهميت و اولويت بيشتري برخوردار است از تعرضات و تعديات محفوظ و مصون دارند و ضمانت‌هاي اجرايي براي اين قوانين الزام آور وجود داشته باشد تا متجاوزين را از فكر تجاوز و تعدي به افراد باز دارد و خسارهاي وارده به زيان ديدگان را مرتفع نمايد .
حقيقت امر آن است كه برخلاف خسارت‌هاي مادي ، مصاديق ديگر خسارت تحت عنوان « خسارت معنوي » به جهت آن كه كثرت بروز اين نوع خسارت‌ها واهميت آن در جامعه‌ي امروز به گونه‌اي است كه در خيلي از موارد خسارات وارده بر روح و روان و شخصيت و احساسات و عواطف فرد سنگين‌تر از خسارت جسمي و مالي بوده و قابل مقايسه با آن نيست و از سوي ديگر غفلت و بي‌توجهي نسبت به اين گونه خسارات در نظام حقوقي مبتني بر اسلام ، باروح و قوانين اسلامي مغايرت دارد و آن را غير عادلانه و غيركارآمد جلوه مي‌دهد و موجب تضييع حقوق اشخاص مي‌شود ، لذا پرداختن به اين موضوع و دست‌يابي به راه‌كارهاي آن از اهميت خاصي برخوردار است . بنابراين با وسع اندك علمي خود تنگناهاي نظري و عملي ، خسارت معنوي ناشي از جرم را مورد بحث و فحص قرار داده ، تا پاسخ قانع كننده‌اي در مسايل مورد نظر خود بيابم . لذا در اين پايان نامه سعي بر آن است تا به پرسش‌هاي ذيل پاسخ داده شود .
1-    آيا خسارات معنوي قابل جبران هستند يا خير و در صورت قابل جبران بودن به چه ترتيبي بايد آن را جبران نمود ؟
2-    اصولاً چگونه مي‌توان سرمايه‌هاي معنوي از بين رفته را با معيارهاي مادي مورد ارزشيابي قرار داد ؟
3-    شيوه‌ها و ملاك‌هاي جبران خسارت معنوي چيست ؟
4-     آيا در نظام حقوقي اسلام روشهايي براي جبران خسارت معنوي پيش بيني شده است ؟
5-     خسارت معنوي ناشي از فوت توسط چه اشخاصي قابل مطالبه است ؟ و آيا اين نوع خسارت‌ها قابل انتقال و ورّاث هست يا خير ؟
6-    موضع مقننين ايران و فرانسه و عملكرد آنان در خصوص اين موضوع به چه نحو است ؟
7-    آيا در حقوق كشورهاي ديگر منجمله كشور فرانسه جبران مالي خسارت معنوي مورد پذيرش است يا نه ؟
دراين نوشتار سعي شده است با تتبع در منابع فقهي و منابع حقوقي ايران و فرانسه و بكارگيري روش تحقيق كتابخانه‌اي و گردآوري منابع و اطلاعات وتحليل و نقد وارزيابي آنها فرضيه‌هاي زير اثبات شود :
 1- همانگونه كه ضررهاي مادي صرف بايد با وسايل مادي از جمله پول جبران گردند ، ضررهاي صرف معنوي نيز در درجه‌ي اول ، بايد با وسايل صرف معنوي مثل اعاده حيثيت و عذرخواهي در مجامع يا جرائد جبران گردند .
2- اگر خسارت معنوي با توسل به روشهاي غير مادي قابل جبران نباشد ضمن اقدامات غير مادي (مثل اعاده حيثيت و ...) اقدامات جبران كننده‌ي مادي نيز بايد به عمل آيد .
3- شناسايي حقوق و سرمايه‌هاي معنوي و حمايت از آن ريشه در مفاهيم اخلاقي و قواعد حقوق اسلامي دارد .
4- حقوق كشورهاي ديگر ، جبران مالي خسارت معنوي را مورد پذيرش قرار داده‌اند .
اهداف اين تحقيق ، ارائه بحث تحليلي و عميق از خسارت معنوي و تبيين نقاط مبهم و خطاهاي قانوني در حقوق ايران و بررسي اين موضوع به خصوص با نگاه نو به مسائل ديني و مطالعه‌ي تطبيقي بحث در نظام حقوقي كشورهاي ايران و فرانسه و يافتن راه حل مناسب و ارائه در موارد ابهام و اجمال بوده است .
اين نوشتار در دو بخش نگارش يافته كه بخش اول آن به كليات اختصاص يافته است و مطالب اين بخش در دو فصل تحت عناوين 1- مفهوم ومباني تئوريك خسارت معنوي 2- مسئوليت ناشي ازخسارت معنوي در حقوق اسلام و انديشه‌هاي حقوق فرانسه ارائه گرديده است .
بخش دوم نيز به جايگاه خسارت معنوي در قوانين موضوعه ايران و فرانسه و مصاديق و روش‌هاي جبران آن اختصاص يافته است كه در دو فصل مستقل مورد بحث و بررسي قرار گرفته است و در فصل سوم آن مطالعه‌ي تطبيقي و مصاديق خاص خسارت معنوي و در فصل چهارم روش‌هاي جبران خسارت معنوي و افراد ذي حق مطالبه خسارات معنوي بحث شده است .
 
 
بخش اول : كليات
براي روشن شدن مفهوم خسارت معنوي ضروري است ابتدا تعريف خسارت معنوي و نظريه‌هاي حقوقدانان در اين زمينه مورد تحقيق و ارزشيابي قرار گرفته و سپس در فصل نخست اين بخش پس از تعريف خسارت و بيان انواع آن ، مفهوم خسارت معنوي و انواع آن و پيشينه‌ي تاريخي آن در اسلام و در قوانين كهن و در نظام حقوقي فرانسه مورد بررسي قرار گرفته و در پايان ضمن ارايه تعريف مورد نظر و اركان خسارت و شرايط مطالبه‌ي آن و مباني نظري مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي مورد بررسي قرار خواهد گرفت .
ودر فصل دوم پس از بررسي خسارت معنوي در حقوق اسلامي به موضع حقوق ايران و فرانسه در حقوق كيفري و كيفري به تفحص و جستجو خواهيم پرداخت تا مسئوليت‌هاي ناشي از ايراد خسارت معنوي را شناسايي و ارائه كنيم .