زکات در حکومت اسلامی

فهرست مطالب
زكات در حكومت اسلامي
موارد وجوب زكات
دلايلي كه فقها براي انحصار زكات در نه مورد برشمرده اند
مشخصه‌هاي اقتصاد اسلامي
اساساً اصل زكات يك امر تشريعي است؛ اما موارد و متعلقات آن و بلكه منابع حد نصاب و مقدار آن از اموري است كه در هر زمان مربوط به امام و ولي امر است كه هرگونه صلاح بداند، تعيين كند. پس طبق اين برداشت، منابع زكات و ساير شرايط در هر زماني دچار نوسان است. آنچه در پي مي آيد، يكي از جديدترين آثار حضرت آيت الله موسوي بجنوردي است كه از نظر خوانندگان گرامي مي گذرد.
زكات همچون نماز پيوسته جزء فرايض مهم به شمار مي رفته است. همان گونه كه انبياي الهي وظيفه داشتند مردم را به اقامه نماز دعوت كنند،سخن مي گويد، به اقامه صلات و ايتاي زكات، آن هم مقارن با يكديگر اشاره مي كند.1 خداوند درباره حضرت اسماعيل(ع) مي فرمايد: <و اذكُر في الكتاب اسماعيل انهُ كان صادق الوعد و كان رسُولاً نبيّاً و كان يأمُرُ اهلهُ بالصلوه و الزّكاه و كان عند ربّه مرضيّاً> (مريم، 54، 55). همان طور كه ملاحظه مي شود، ايتاي زكات نه تنها متوجه خود آن حضرت، بلكه به عنوان يك تشريع الهي براي عموم افراد و اهل و قوم ايشان نيز بوده است. در جاي ديگر وقتي به ميثاق با بني اسرائيل مي پردازد، عنوان مي كند: <و اذ اخذنا ميثاق بني اسرائيل ... و اقيمُوا الصلوه و اتُوا الزّكوه` > (بقره، 83) از زبان حضرت مسيح(ع) نيز در گهواره مي فرمايد: <و اوصاني بالصلوه و الزّكوه مادُمتُ حيّاً...> (مريم، 31)؛ يعني از نماز و زكات به عنوان دو فريضه ثابت و تغييرناپذير مادام كه آن حضرت زنده است، ياد مي كند. يا آنجا كه درباره اهل كتاب مي گويد: <و ما امرُوا الّا ليعبُدُوا الله مُخلصين لهُ الدّين حُنفاء، و يُقيموُا الصّلوه و يُؤتُوا الزّكوه و ذلك دينُ القيمه...> (بينه، 5) درواقع وجود نماز و زكات را از جمله شروط دين مي شمارد. بدين ترتيب معلوم مي شود كه جاودانگي زكات به اندازه نماز است يعني به قدمت تاريخ اديان الهي از اولين تا آخرين. بايد اذعان كرد كه نماز و زكات از مشخصات دين حنيف است كه خود فصل مشترك جميع اديان سماوي و حنفاي مرسل مي باشد. واژه زكات در قرآن از نظر لفظي و معنايي متجاوز از يكصد مرتبه تكرار شده است. در اين ميان واژه زكات به صورت معرفه 30 بار آمده كه 27 بار آن مقارن با كلمه صلات و حتي در يك آيه آورده شده است. از همين رو زكات به عنوان ركن دين مبين اسلام شناخته شده است و اساساً سنت قرآن است كه اين دو را مقارن همديگر عنوان مي كند. بر همين مبنا ابوبكر گفت: <لا افرق بين شيئين جمعها الله": بين آن دو چيزي كه خداوند آنها (نماز و زكات) را با يكديگر مقارن كرده است، فاصله نمي اندازم. حال به نمونه هايي ديگر از اين آيات اشاره مي شود.
1- <تلك آياتُ القُرآن و كتابٍ مُبينٍ هُديً و بُشري للمؤمنين الّذين يُقيموُن الصّلوه و يؤُتوُن الزكوه`> (نمل، 3-1) در اينجا زكات به عنوان شرط ايمان و قرين و عدل نماز مطرح شده است.
2- <و اقيمُوا الصّلوه و آتُو الزّكوه و اقرضُوا الله قرضاً حُسناً> (مزمل، 20).
3- <فان تابُوا و اقامُوا الصّلوه و آتُوا الزّكوه فاخوانُكُم في الدّين> (توبه، 11) در اين آيه توبه، نماز و زكات، شروط ورود به دين اسلام معرفي شده اند.
     تشريع زكات در دين مبين اسلام در اولين آيات الهام شده به مهبط وحي آمده است. مثل آيه فوق الذكر از سوره مزمّل و نيز آيه 6 و7 از سوره فصلت كه مي گويد: <و ويل للمُشركين الذّين لايُؤتُون الزّكوه و هُم بالاخره هُم كافروُن>، كه درواقع ندادن زكات را شرط شرك و كفر دانسته است. هرچند در اجراي اين دستور گرانبهاي اسلامي تا سال هشتم يا نهم مماطله شد يا حتي پس از نزول آيه شريفه: <خُذ من اموالُهُم صدقه> كه دستور صريح قرآن در اخذ زكات مي باشد. رسول اكرم(ص) تا يكسال در امر جبايه و جمع آوري زكات امهال كردند، <حتي حال عليهم الحول> و در پايان سال عاملان زكات را براي جمع آوري و اخذ زكات اعزام نمودند. البته قول مشهور آن است كه زكات در مدينه تشريع شده است و آيات مكي مشعر به زكات را از نوع زكات نفس تفسير و تأويل كرده اند. برخي اقتران زكات به ايتاء را بر زكات مال تفسير نموده اند، چون ايتاء به معناي اعطا مي باشد، لذا دلالت بر مال مي كند.